دیابت پس از پیوند کلیه

(وقتی خوشحالی پیوند، با نگرانی قند خون همراه می‌شود)

عمل پیوند کلیه، برای بسیاری از بیماران نارسایی کلیه، یک نقطه‌ امید و آغاز زندگی دوباره است. اما در کنار این شادی، چالش‌هایی هم ظاهر می‌شوند. یکی از این چالش‌های مهم که بسیاری از بیماران و حتی اعضای تیم درمان ممکن است در ابتدا به آن توجه نکنند، بروز دیابت پس از پیوند کلیه (Post Transplant Diabetes Mellitus - PTDM) است.

در این مقاله، می‌خواهیم با زبانی ساده و در عین حال علمی، همه چیز را درباره‌ی دیابت پس از پیوند بدانیم. از اینکه چرا اتفاق می‌افتد، چطور تشخیص داده می‌شود، چه تفاوتی با دیابت نوع ۱ یا ۲ دارد، و مهم‌تر از همه، پرستاران و بیماران چطور باید با آن کنار بیایند.

دیابت پس از پیوند چیست؟

دیابت پس از پیوند کلیه (PTDM) نوعی از دیابت است که در بیمارانی که سابقه دیابت قبل از پیوند نداشته‌اند، بعد از عمل پیوند کلیه ایجاد می‌شود. این نوع دیابت می‌تواند موقت یا دائمی باشد.

نکته مهم:

دیابت اگر در ۳ ماه اول بعد از پیوند ظاهر شود، ممکن است گذرا باشد. اما اگر پایدار باقی بماند، به عنوان PTDM شناخته می‌شود.

آیا این دیابت با دیابت نوع ۱ یا ۲ تفاوت دارد؟

بله. ویژگی‌هایی مشابه با هر دو نوع دیابت دارد اما علت، پیشرفت، و درمان آن متفاوت است. مهم‌ترین تفاوت در این است که در دیابت پس از پیوند کلیه ، فاکتورهای ویژه‌ای مثل داروهای سرکوب ایمنی نقش دارند.

چرا دیابت پس از پیوند کلیه مهم است؟

برای برخی، بالا رفتن قند خون شاید در نگاه اول جدی به نظر نرسد، اما دیابت پس از پیوند کلیه می‌تواند:

• باعث آسیب به کلیه پیوند شده شود

• خطر بیماری قلبی، عفونت و مرگ زودرس را افزایش دهد

• بر کیفیت زندگی و ادامه داروهای پیوند تأثیر منفی بگذارد

• نیاز به درمان مادام‌العمر دیابت را ایجاد کند

عوامل خطر دیابت پس از پیوند

برخی افراد بیشتر از دیگران مستعد ابتلا به PTDM هستند. شناخت این عوامل به پرستاران و پزشکان کمک می‌کند تا از ابتدا مراقبت‌های ویژه‌ای برای این بیماران در نظر بگیرند.

H3 عوامل غیرقابل کنترل (ژنتیکی و زمینه‌ای)

• سابقه خانوادگی دیابت

• سن بالای گیرنده پیوند مخصوصاً بالای ۴۵ سال

• نژاد آسیایی، آفریقایی یا اسپانیایی

• شاخص توده بدنی بالا BMI بالای ۳۰

• سطح پایین ویتامین D یا منیزیم

عوامل قابل کنترل و درمانی

مصرف برخی داروهای سرکوب ایمنی:

• تاکرولیموس (Tacrolimus): یکی از مهم‌ترین عوامل خطر است

• کورتیکواستروئیدها مثل پردنیزولون

• سیکلوسپورین و دیگر داروها در دوز بالا

عفونت‌های ویروسی پس از پیوند مانند:

• CMV سیتومگالوویروس

• HCV هپاتیت C

• افزایش وزن سریع پس از پیوند

• عدم تحرک کافی در دوران نقاهت

علائم اولیه دیابت پس از پیوند کلیه که ممکن است نادیده گرفته شوند

بسیاری از بیماران تازه‌ پیوندی در ماه‌های اول، متوجه علائم دیابت نمی‌شوند یا آن را به خستگی، داروها یا فشارهای روانی نسبت می‌دهند.

در حالی که پرستاران باید نسبت به علائمی حساس باشند مثل:

• تکرر ادرار

• تشنگی شدید

• تاری دید

• کاهش وزن غیرعادی

• عفونت‌های پوستی یا مجاری ادراری مکرر

نکته پرستاری:

پرستاران باید در جلسات آموزش قبل و بعد از ترخیص، بیماران را از این علائم آگاه کنند.

تشخیص دیابت پس از پیوند کلیه (PTDM)

در بسیاری از موارد، قند خون بیماران بلافاصله پس از پیوند بالا می‌رود. اما این همیشه به معنی دیابت دائمی نیست. چون داروهای استروئیدی و استرس عمل جراحی می‌توانند قند خون را به‌طور موقت بالا ببرند.

بنابراین تشخیص زودهنگام، دقیق و با درک تفاوت بین هایپرگلایسمی گذرا و دیابت پس از پیوند کلیه بسیار مهم است.

معیارهای تشخیص دیابت پس از پیوند

• قند ناشتا ≥ 126 mg/dL در دو بار اندازه‌گیری

• قند خون دو ساعت بعد از تست تحمل گلوکز (OGTT) ≥ 200 mg/dL

• HbA1c ≥ 6.5% ( در ۳-۶ ماه بعد از پیوند قابل اعتمادتر است)

• قند خون تصادفی ≥ 200 mg/dL به همراه علائم کلاسیک دیابت

نکته:

استفاده از HbA1c در ۳ ماه اول پس از پیوند به دلیل کم‌خونی و نوسانات زیاد، دقیق نیست و ترجیحاً از OGTT استفاده می‌شود.

تفاوت دیابت پس از پیوند با دیابت نوع ۲

شروع درمان قدم به قدم در PTDM

مدیریت قند خون در ماه‌های اولیه پس از پیوند

اهداف اولیه درمان قند خون:

• قند ناشتا: بین ۸۰ تا ۱۳۰ mg/dL

• قند بعد از غذا: < ۱۸۰ mg/dL

• HbA1c بعد از ۳ ماه کمتر از ۷%

چه زمانی باید درمان دارویی را آغاز کرد؟

در صورتی که بیمار دارای یکی از موارد زیر باشد، باید درمان را شروع کرد:

• علائم واضح دیابت به همراه قند بالای ۲۰۰

• قند ناشتا بالای ۱۳۰ به صورت مداوم

• افزایش وزن شدید، عطش، تکرر ادرار یا تاری دید

• وجود عفونت‌های مکرر

داروهای رایج در درمان دیابت پس از پیوند

انسولین در ماه‌های اول توصیه می‌شود

• کنترل سریع قند

• قابل تنظیم با شرایط بیمار

• مناسب در دوران ناپایدار بعد از عمل

داروهای خوراکی (بعد از ۳-۶ ماه)

• متفورمین (با احتیاط در عملکرد کلیه)

• DPP-4 inhibitorsمثل سیتاگلیپتین (سازگار با داروهای پیوند)

• GLP-1 agonists در صورت نیاز به کاهش وزن

• سولفونیل اوره‌ها کمتر استفاده می‌شوند به دلیل ریسک هیپوگلایسمی

بسیار مهم است که تداخل دارویی با داروهای سرکوب ایمنی بررسی شود. مثلاً تداخل متفورمین با سیکلوسپورین یا اثر Tacrolimus برپانکراس.

نقش پرستاران در مرحله تشخیص و شروع درمان

پرستاران در بیمارستان و درمانگاه پیوند، باید:

• سطح قند ناشتا و بعد از غذا را پایش کنند

• به علائم ظریف دیابت توجه داشته باشند

• بیمار را آموزش دهند که چگونه قند خون را در خانه چک کند

• آموزش استفاده از انسولین، نگهداری، تزریق صحیح و مدیریت هیپوگلایسمی بدهند

• پایش فشار خون و وزن را انجام دهند

• ارتباط با تیم تغذیه و روانشناسی برای مدیریت استرس و رژیم غذایی برقرار کنند

نکته مهم آموزشی برای پرستاران:

هیپوگلایسمی در بیماران پیوندی به‌ویژه سالمندان می‌تواند خطرناک باشد. همه آموزش‌ها باید به زبان ساده، تصویری، و همراه با دفترچه یا اپلیکیشن باشد.

تغذیه و رژیم غذایی در دیابت پس از پیوند کلیه

در دوران پس از پیوند، بدن با شرایط پیچیده‌ای مواجه است:

• مصرف داروهای سرکوب ایمنی

• کاهش یا افزایش وزن ناگهانی

• نیاز به کنترل دقیق قند و چربی خون

• نیاز به حفاظت از کلیه پیوند شده

یک رژیم متعادل می‌تواند از عوارض دیابت، مانند آسیب کلیوی یا قلبی، جلوگیری کند.

اصول کلی رژیم غذایی مناسب برای بیماران با PTDM

کنترل کربوهیدرات‌ها

• استفاده از کربوهیدرات‌های پیچیده (مانند جو، نان سبوس‌دار، برنج قهوه‌ای)

• پرهیز از قندهای ساده (شکر، شیرینی‌ها، نوشابه، آبمیوه صنعتی)

• وعده‌های غذایی کوچک‌ تر اما بیشتر(۵ تا ۶ وعده در روز)

افزایش مصرف فیبر

• سبزیجات تازه، میوه‌ها با پوست، حبوبات

• فیبر به کنترل قند و چربی کمک می‌کند و حس سیری ایجاد می‌کند

پروتئین متعادل

• استفاده از پروتئین‌های کم‌چرب مثل ماهی، تخم‌مرغ، مرغ بدون پوست

• پرهیز از گوشت قرمز چرب و فرآورده‌های گوشتی صنعتی

کاهش چربی و کلسترول

• اجتناب از غذاهای سرخ‌کردنی و چرب

• استفاده از چربی‌های مفید مانند روغن زیتون، گردو، بذر کتان

کنترل نمک و فشار خون

• کاهش نمک مصرفی برای جلوگیری از پرفشاری خون

• استفاده از ادویه‌های طبیعی به جای نمک

غذاهایی که باید با احتیاط یا پرهیز مصرف شوند:

• خوراکی‌های فرآوری‌شده (سوسیس، کالباس، کنسروها)

• شیرینی‌های پرکالری

• میوه‌های خشک و شربت‌ها

• نوشیدنی‌های شیرین‌شده

• میوه‌های بسیار قندی مانند انگور، هندوانه، موز رسیده (در مقدار زیاد)

نقش پرستاران در پایش تغذیه

• معرفی بیمار به مشاور تغذیه

• ثبت وزن و BMI بیمار در هر مراجعه

• تشویق به نوشیدن آب کافی (در صورت عدم محدودیت)

• توضیح اهمیت برچسب‌خوانی مواد غذایی به زبان ساده

• همکاری با خانواده برای تنظیم غذای مناسب در منزل

چرا فعالیت بدنی در بیماران دیابتی پس از پیوند اهمیت دارد؟

ورزش منظم:

• حساسیت بدن به انسولین را افزایش می‌دهد

• به کنترل وزن کمک می‌کند

• فشار خون و کلسترول را بهبود می‌بخشد

• از بروز افسردگی پس از پیوند جلوگیری می‌کند

توصیه: حداقل ۳۰ دقیقه پیاده‌روی با شدت متوسط، حداقل ۵ روز در هفته

نکات ایمنی برای ورزش دربیماران تازه‌پیوندی

• شروع ورزش باید تدریجی باشد

• در ۳ ماه اول، حرکات شدید و بلند کردن وزنه ممنوعاست

• پیاده‌ روی بهترین گزینه است

• پرستار باید فشار خون، وزن و علائم هیپوگلایسمی را پایش کند

چالش‌های روانی شایع در بیماران با PTDM

• اضطراب از نارسایی کلیه دوباره

• ترس از مصرف انسولین یا سوزن

• احساس گناه یا ناامیدی از بروز بیماری جدید پس از پیوند

• استرس مالی یا اجتماعی از داروها و مراجعات پزشکی

وظایف پرستار:

• شنیدن بدون قضاوت

• ارجاع بیمار به روانشناس یا مشاور در صورت نیاز

• تقویت انگیزه با استفاده از مثال‌های موفق

• گفت‌وگوی دوستانه برای ایجاد آرامش

• حمایت عاطفی از بیمار در دوره‌های نوسانی بیماری

نقش خانواده در مدیریت دیابت پس از پیوند

آموزش خانواده = حمایت مؤثرتر

آموزش به خانواده باید شامل موارد زیر باشد:

• نحوه کنترل قند خون

• آماده‌سازی غذاهای مناسب

• تشویق به ورزش و تحرک

• شناخت علائم هیپوگلایسمی یا عفونت

• همراهی در مراجعات پزشکی و حفظ برنامه دارویی بیمار

پرستاران باید جلسات آموزشی خانوادگی را جدی بگیرند. زیرا خانواده، ستون اصلی مراقبت در خانه است.

Refrence:

American Diabetes Association

NODAT

Lancet Diabetes Endocrinol

Posttransplantation diabetes: a systematic review of the literature. Diabetes Care

Hecking M, Haidinger M, et al. (2013)

World Health Organization (WHO)

UpToDate

Lentine KL, et al. (2012)

National Kidney Foundation (NKF)