آیا دیالیز سبز در ایران امکان‌پذیر است؟
مقدمه:
هر ساله در سراسر جهان، میلیون‌ها جلسه درمان همودیالیز انجام میشود که این فرآیند، علاوه بر نجات جان بیماران کلیوی، بار قابل‌توجهی بر منابع آب، انرژی و محیطزیست وارد می‌کند. مفهوم دیالیز سبز یاGreen Dialysis با هدف کاهش فشار این منابع، طراحی شده است. در ایران، با توجه به محدودیت‌های آب، بحران‌های انرژی و رشد مراکز دیالیز، اجرای این رویکرد می‌تواند هم از نظر اقتصادی و هم از نظر محیطی بسیار حائز اهمیت باشد.
در این مقاله، ابتدا چالش‌های محیط‌زیستی مراکز دیالیز را تشریح می‌کنیم، سپس وضعیت ایران را بررسی می‌نماییم و در ادامه مجموعه راهکارهایی عملی برای کاهش مصرف آب و انرژی ارائه می‌دهیم. در نهایت، چالش‌ها و موانع بومی و پیشنهاداتی برای اجرایی شدن این رویکرد در ایران مطرح خواهد شد.
چرا دیالیز سبز اهمیت دارد؟
هر جلسه همودیالیز علاوه بر استفاده از دستگاه و لوازم مصرفی، به آب زیادی نیاز دارد؛ برخی مطالعات گزارش دادهاند که مراکز دیالیز به هزاران لیتر آب در هر سال نیاز دارند. مصرف انرژی الکتریکی نیز در مراکز دیالیز بسیار بالاست؛ دستگاههای دیالیز، سیستم های تصفیه آب (RO)، تهویه، روشنایی و سایر زیرساخت‌ها نیاز به انرژی بالایی دارند.
تولید پسماندهای پزشکی، پلاستیک و انرژی‌بر نیز از نتایج این فرایند است که بر محیطزیست اثر می‌گذارد. در کشور ما ایران که بحران آب‌و‌‌انرژی عمیق‌تر است، اجرای این رویکرد می‌تواند به صرفهجویی مالی برای مراکز درمانی و کاهش تأثیرات زیست‌محیطی منجر شود.
وضعیت دیالیز در ایران: آیا شدنی است؟
در ایران، مراکز دیالیز غالباً از سیستم‌های RO تک‌مرحله‌ای با بازده پایین استفاده میکنند و مصرف آب و انرژی برنامه‌ریزی‌شده پایش نمی‌شود. با این حال، امکان اجرای اقدامات برای ایجاد مراکز دیالیز سبز وجود دارد:
• مراکز جدید میتوانند با طراحی مناسب از ابتدا زیرساخت "سبز" داشته باشند.
• بازطراحی سیستم های تصفیه آب (RO) با بازیافت آب (Reject) امکان‌پذیر است.
• مشارکت بین شرکت‌های تجهیزات پزشکی، مراکز درمانی و سیاست‌گذاران می‌تواند راه را هموار کند. بنابراین پاسخ این است: بله، دیالیز سبز در ایران شدنی است؛ اما نیاز به برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری و فرهنگ‌سازی دارد.
راهکارهای کاهش مصرف آب در دیالیز:
بازیافت آب خروجی (Reject) سیستم RO
بسیاری از مراکز دیالیز، بخش بزرگی از آب تصفیه‌شده را دور می‌ریزند؛ با نصب مخازن و سیستم فیلتراسیون میتوان بخشی از آن را برای شست‌وشوی کف، فضای سبز یا سیستم تهویه استفاده کرد.
مطالعات نشان می دهند که برخی مراکز تا حدود ۵۰-۶۰٪ کاهش مصرف آب را با این روش تجربه کرده‌اند.
کاهش نرخ جریان دیالیز یا بهینهسازی آن
با بهینهسازی پارامترهای درمان (مثلاً کاهش میزان جریان آب (دبی) دیالیز یا انتخاب روش‌های جایگزین) میتوان مصرف آب را کاهش داد.
سیستم تصفیه آب با بازده بالاتر
استفاده از RO چندمرحله‌ای یا فناوری‌هایی با مصرف کمتر آب، می‌تواند مؤثر باشد.
پایش مداوم شاخص‌های مصرف آب
شاخص هایی مانند "لیتر آب مصرف‌شده به ازای هر جلسه"، "لیتر آب بازگشتی"، "کیلووات مصرف‌شده به ازای هر جلسه" باید بصورت مداوم پایش شوند.
راهکارهای کاهش مصرف انرژی در مراکز دیالیز:
• بهینهسازی روشنایی و تهویه
• جایگزینی لامپ‌های LED، نصب حسگر روشنایی و تهویه مناسب از نظر انرژی
• تهویه طبیعی، استفاده از نور روز، کاهش زمان روشن بودن دستگاه تهویه مرکز
استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر
• نصب پنل‌های خورشیدی بر بام مراکز، استفاده از انرژی خورشیدی برای پشتیبانی دستگاه‌ها یا تهویه مراکز که در حال حاضر برخی از مراکز دیالیز، بصورت آزمایشی در حال استفاده از آنها هستند.
نگهداری و سرویس منظم دستگاه‌ها
• دستگاههای دیالیز، پمپ‌ها و سیستم‌های RO اگر به‌خوبی نگهداری نشوند، راندمان کاهش یافته و مصرف انرژی بالا می‌رود.
پایش مصرف انرژی
• شاخص‌هایی مثل کیلووات/ ساعت مصرف‌شده به ازای هر جلسه دیالیز مهم هستند. مطالعه‌ای گزارش کرده است که مراکز بزرگ‌تر، با تعداد بیشتر جلسات، مصرف به ازای هر جلسه را کاهش دادهاند.
موانع و چالش‌های بومی:
• هزینه اولیه تجهیز مراکز به فناوری‌های سبز می‌تواند بالا باشد.
• فرهنگ سازمانی و دانش فنی محدود ممکن است اجرای اقدامات را کندتر نماید.
• نبود مقررات ملی الزام‌آور در ایران برای پایش مصرف آب و انرژی در مراکز دیالیز، یکی از چالش های مهم است.
• همکاری میان بخش درمان، تجهیزات پزشکی و سیاست‌گذاران کلان کشور، نیازمند هماهنگی است.
دیالیز سبز؛ یک مسئولیت اجتماعی در حوزه سلامت:
در دنیای امروز، مفهوم پایداری (Sustainability) دیگر فقط به صنایع انرژی یا کشاورزی محدود نیست. نظام سلامت نیز به سمت کاهش ردپای زیست‌محیطی خود حرکت کرده است. بخش دیالیز به دلیل مصرف بالای منابع، یکی از محورهای اصلی این حرکت محسوب میشود. "دیالیز سبز" نه فقط یک تغییر فنی، بلکه یک مسئولیت اجتماعی و اخلاقی است. هر لیتر آب که در مراکز دیالیز صرفهجویی میشود، به معنای کمک به نسل‌های آینده و محافظت از محیطزیست کشور است. در کشورهای اروپایی و استرالیا، این مفهوم به عنوان بخشی از “Green Hospital Strategy” اجرا میشود و ایران نیز می‌تواند با الگوگیری از این روند، جایگاه خود را در مسیر توسعه پایدار سلامت تقویت کند.
آموزش و فرهنگ‌سازی: گام اول اجرای دیالیز سبز:
یکی از مهم‌ترین چالش‌های اجرای دیالیز سبز، کمبود آگاهی و آموزش در سطوح مختلف است. پرستاران، کارشناسان تجهیزات، مدیران مراکز و حتی بیماران باید درک درستی از اثرات زیست‌محیطی درمان دیالیز داشته باشند. برای مثال، آموزش کارکنان درباره‌ی نحوه‌ی بازیافت آب خروجی، خاموش کردن دستگاه‌ها در زمان بیکار بودن، یا استفاده درست از لوازم مصرفی می‌تواند تا ۲۰٪ در مصرف انرژی صرفهجویی ایجاد کند. طراحی کارگاه‌های آموزشی و ایجاد "کمیته‌های سبز" در مراکز دیالیز ایران می‌تواند به اجرای عملی این برنامه کمک کند.
فناوری‌های نوین؛ از ایده تا اجرا:
در سال ۲۰۲۵، چندین فناوری جدید در زمینه‌ی کاهش مصرف انرژی و آب در دیالیز معرفی شده‌اند. دستگاههای Low-Flow Dialysis با مصرف آب کمتر، سیستم‌های Dual RO Loop برای بازیافت مؤثرتر آب و نرم‌افزارهای مانیتورینگ هوشمند برای پایش لحظه‌ای مصرف از جمله این نوآوری‌ها هستند. شرکت‌های ایرانی فعال در حوزه تجهیزات پزشکی میتوانند با بومی‌سازی این فناوری‌ها، ضمن کاهش وابستگی وارداتی، نقش کلیدی در توسعه دیالیز سبز ایفا کنند.
پسماند دیالیز و مدیریت چرخه مواد:
هر جلسه دیالیز، حدود یک تا دو کیلوگرم پسماند پلاستیکی و زیستی تولید می‌کند. این مواد در اغلب موارد سوزانده می‌شوند که خود سبب انتشار گازهای گلخانه‌ای است. "دیالیز سبز" تأکید دارد بر استفاده از مواد قابل بازیافت، زیست‌تخریب‌پذیر و فاقد فتالات (Phthalate-Free) در ایران، شرکت‌هایی مانند مدوی میتوانند با معرفی محصولات سازگار با محیطزیست، نقشی کلیدی در کاهش اثرات زیست‌محیطی دیالیز ایفا کنند. همچنین تفکیک صحیح پسماند در مبدا و همکاری با شرکت‌های بازیافت صنعتی، از گامهای ضروری این مسیر است.
نقش بیماران در دیالیز سبز:
شاید در نگاه اول بیماران نقشی در اجرای دیالیز سبز نداشته باشند، اما واقعیت این است که رفتار آنان در مدیریت مایعات، مصرف برق خانگی (در دیالیز خانگی)، کاهش استفاده از بطری‌های پلاستیکی و رعایت اصول بهداشتی پایدار، تأثیر قابل توجهی دارد. در کشورهای پیشرو، بیماران دیالیزی به عنوان "سفیران محیطزیست" معرفی می‌شوند. آموزش بیماران درباره نحوه صرفهجویی در آب و انرژی، می‌تواند گامی کوچک اما مؤثر در تحقق دیالیز سبز در ایران باشد.
آینده دیالیز سبز در ایران:
چشم‌انداز آینده، وابسته به سیاست‌گذاری هوشمند است. پیشنهاد میشود وزارت بهداشت و سازمان‌های مرتبط، شاخص‌های سبز را در ارزیابی عملکرد مراکز دیالیز وارد کنند. همچنین، اعطای "گواهینامه دیالیز سبز" (Green Dialysis Certificate) به مراکزی که بهینه عمل میکنند، می‌تواند انگیزه‌ای مثبت ایجاد کند. با توجه به بحران منابع طبیعی در کشور، حرکت به سمت دیالیز سبز نه فقط ممکن، بلکه ضروری است.
نتیجه‌گیری:
دیالیز سبز تنها یک شعار نیست؛ بلکه فرصتی برای ارتقای کیفیت مراکز دیالیز، کاهش هزینه و مسئولیت محیطی است. در ایران با توجه به شرایط خاص آب و انرژی، اجرای این رویکرد می‌تواند سرآغازی برای تحول باشد. مراکز درمانی، شرکت‌های تجهیزات و سیاست‌گذاران باید با هم همکاری کنند تا هر جلسه دیالیز نه فقط نجات‌دهنده جان انسانها، بلکه موجب پایداری در کره زمین باشد. در نهایت، "دیالیز سبز" صرفاً یک پروژه فناورانه نیست، بلکه یک نگرش جدید در درمان و زندگی است. نجات جان بیماران نباید به بهای آسیب به زمین تمام شود. با گامهای کوچک، آموزش، همکاری و نوسازی تدریجی، ایران می‌تواند یکی از پیشگامان دیالیز سبز در خاورمیانه باشد.
منابع:
آیا مراکز دیالیز در ایران واقعاً آب زیادی مصرف میکنند؟
آیا صرفهجویی در آب و انرژی باعث کاهش کیفیت درمان میشود؟
آیا تعویض سیستمها یا نصب پنل خورشیدی فقط برای مراکز بزرگ ممکن است؟
چه نقشی شرکت تولیدکننده یا تجهیزات دارد؟
آیا "دیالیز سبز" فقط مربوط به آب و انرژی است؟
