پیوند کلیه و سلامت جنسی بعد از پیوند

درباره سلامت جنسی پس از پیوند کلیه

سلامت جنسی، بخشی جدایی‌ناپذیر از سلامت عمومی و کیفیت زندگی انسان‌هاست. افراد مبتلا به بیماری کلیوی مزمن (CKD) و تحت درمان با دیالیز معمولاً با کاهش میل جنسی، اختلال در عملکرد جنسی و مشکلات عاطفی مواجه هستند. مطالعات جدید نشان می‌دهد که پیوند کلیه می‌تواند در بسیاری از موارد منجر به بهبود قابل توجه عملکرد جنسی شود، اما این بهبود همواره کامل یا بی‌چالش نیست.

بسیاری از افرادی که در دوران دیالیز با مشکلات جنسی مواجه بودند، پس از پیوند کلیه بهبود چشم‌گیری را تجربه می‌کنند. کلیه جدید باعث می‌شود حال عمومی فرد بهتر شود و انرژی بیشتری داشته باشد؛ این موضوع به بهبود زندگی جنسی کمک می‌کند. در واقع، برای بیشتر افراد، عملکرد جنسی به حالت طبیعی بازمی‌گردد؛ از جمله توانایی باردار شدن یا پدر شدن.

شیوع اختلالات جنسی در بیماران دیالیزی و پیوند کلیه

آمار جهانی:

• طبق مطالعات منتشرشده در Journal of Sexual Medicine (2021):

• حدود 70 تا 80 درصد مردان دیالیزی دچار اختلال نعوظ هستند.

• بیش از 60 درصد زنان دیالیزی کاهش میل جنسی یا خشکی واژن را تجربه می‌کنند.

• مطالعه‌ای از American Journal of Kidney Disease نشان می‌دهد بیش از ۷۰٪ بیماران دیالیزی از کاهش شدید کیفیت رابطه جنسی خود شکایت دارند.

آمار ایران:

• در یک مطالعه ایرانی (پوررضایی و همکاران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ۱۳۹۸)، بیش از ۶۵ درصد مردان دیالیزی اختلال در عملکرد جنسی داشتند.

• بر اساس مطالعه‌ای دیگر (مجله اورولوژی ایران، ۱۴۰۰)، ۵۵ درصد زنان دیالیزی از کاهش میل جنسی و تصویر بدنی منفی رنج می‌بردند.

• همچنین در بیماران پیوندی، ۴۶٪ زنان در شش ماه اول پس از پیوند همچنان نارضایتی جنسی داشتند، که بیشتر به دلایل روانی و دارویی نسبت داده می‌شد.

تعریف سلامت جنسی

بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سلامت جنسی بخشی از سلامت کلی انسان است و به معنی ادغام هماهنگ جسم، روان، احساس و روابط در راستای تمایلات و رفتارهای جنسی سالم و رضایت‌بخش می‌باشد. سلامت جنسی فقط به معنی نداشتن بیماری یا اختلال عملکرد جنسی نیست، بلکه:

• شامل رضایت جنسی

• احترام متقابل

• ایمنی در روابط جنسی

• و آزادی از خشونت یا اجبار جنسی نیز می‌باشد.

چالش‌های سلامت جنسی در بیماران مزمن (به‌ویژه پیوند کلیه)

مشکلات فیزیولوژیک و هورمونی پس از پیوند

اختلالات هورمونی باقیمانده

• با اینکه پس از پیوند، سطح تستوسترون و سایر هورمون‌ها بهبود می‌یابد، اما در برخی بیماران این روند کند است یا کامل نمی‌شود.

• کاهش تستوسترون در مردان می‌تواند منجر به اختلال نعوظ، کاهش میل جنسی و ضعف جسمی شود.

• در زنان نیز کاهش استروژن باعث خشکی واژن، درد در حین رابطه و کاهش میل می‌شود.

اختلال در باروری

• زنان ممکن است بی‌نظمی قاعدگی یا تخمک‌گذاری نامنظم داشته باشند.

• در مردان، تعداد و کیفیت اسپرم ممکن است تا چند ماه پس از پیوند پایین بماند.

ضعف عمومی بدن و دردهای باقی‌مانده

• ضعف عضلانی، درد در ناحیه جراحی یا کمر، یا خستگی زیاد می‌تواند بر عملکرد جنسی اثر منفی بگذارد.

عوارض داروهای ضد رد پیوند و سایر داروها

داروهای ایمنوساپرسیو (ضد رد پیوند) نقش کلیدی در حفظ کلیه پیوندی دارند، اما ممکن است با عوارض زیر همراه باشند:

تغییرات ظاهری و جسمی:

• افزایش وزن شدید به ‌ویژه با پردنیزولون

• آکنه، پرمویی (هیرسوتیسم) و افزایش چربی صورت (moon face)

• این تغییرات باعث کاهش اعتماد به نفس جنسی و اختلال در تصویر ذهنی از بدن می‌شوند.

تأثیر مستقیم بر عملکرد جنسی:

• کورتیکواستروئیدها ممکن است منجر به کاهش میل جنسی شوند.

• داروهای مهارکننده کلسینورین مانند تاکرولیموس یا سیکلوسپورین ممکن است با عوارضی مانند کاهش تولید اسپرم یا اختلال در نعوظ همراه باشند.

• برخی داروهای فشار خون نیز اثرات منفی بر نعوظ یا میل جنسی دارند.

مشکلات روانی و احساسی

برخی از بیماران حتی پس از پیوند، دچار اضطراب، افسردگی یا اختلال تصویر بدنی هستند. به گفته Journal of Sexual Medicine (2022)، حمایت روان‌شناختی و مشاوره جنسی، به ‌ویژه برای زوج‌ها، می‌تواند بخش مهمی از برنامه توانبخشی بعد از پیوند باشد.

سلامت روان تأثیر مستقیمی بر عملکرد و رضایت جنسی دارد. بیماران پیوندی ممکن است با چالش‌های زیر روبرو باشند:

اضطراب و ترس

• ترس از صدمه دیدن کلیه پیوندی در حین رابطه جنسی

• نگرانی از بازگشت بیماری یا رد پیوند

• نگرانی درباره توانایی بارداری یا ایفای نقش جنسی

افسردگی و کاهش انگیزه

• بسیاری از بیماران دچار افسردگی پنهان یا علنی پس از پیوند می‌شوند که منجر به کاهش تمایل جنسی و کناره‌گیری از رابطه می‌شود.

اختلال در تصویر بدنی (Body Image)

• تغییرات بدنی ناشی از داروها یا جراحی می‌تواند باعث احساس شرم، بی‌جاذبه بودن یا اجتناب از رابطه جنسی شود.

مشکلات زناشویی و ارتباطی

فاصله عاطفی ایجادشده در دوران بیماری

• دوران دیالیز یا بیماری طولانی ممکن است باعث فاصله عاطفی و جنسی میان زوجین شده باشد که بعد از پیوند هم ادامه یابد.

نبود آموزش جنسی زوجین

• بسیاری از زوج‌ها نمی‌دانند چگونه درباره رابطه جنسی، تغییرات جسمی یا احساسات خود صحبت کنند و از این‌رو دچار سوءتفاهم، سرخوردگی یا سردی رابطه می‌شوند.

نبود صمیمیت بدون رابطه جنسی

• تمرکز زیاد بر "نزدیکی جنسی" و نادیده گرفتن نقش لمس، بغل، گفت‌وگو و محبت‌های غیرجنسی در بازسازی رابطه.

افزایش خطر بیماری‌های مقاربتی (STIs)

• داروهای ضد رد، سیستم ایمنی را ضعیف می‌کنند و بدن در مقابل عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌شود.

• در نتیجه، حتی بیماری‌های ساده مقاربتی می‌توانند شدیدتر و خطرناک‌تر شوند.

• در صورت داشتن شرکای جنسی متعدد یا شریک جنسی مشکوک، استفاده از کاندوم و آزمایش منظم توصیه می‌شود.

ناآگاهی یا شرم از طرح مشکل جنسی

• بسیاری از بیماران، به دلیل تابو بودن موضوعات جنسی، هرگز این مشکلات را با پزشک یا پرستار مطرح نمی‌کنند.

• در برخی فرهنگ‌ها، حتی زنان اجازه صحبت در مورد مسائل جنسی را ندارند.

• نبود مشاور جنسی یا روانشناس متخصص در مراکز درمانی نیز یکی از موانع بزرگ است.

راهکارهای ارتقاء سلامت جنسی پس از پیوند کلیه

مداخلات پزشکی و دارویی

بررسی و اصلاح داروهای مؤثر بر عملکرد جنسی

• بسیاری از داروهای فشار خون، داروهای ضد رد مانند تاکرولیموس، سیکلوسپورین و کورتون‌ها می‌توانند میل و عملکرد جنسی را کاهش دهند.

• پزشک متخصص باید بررسی دقیق داروها را انجام داده و در صورت امکان، دارویی با عوارض جنسی کمتر جایگزین کند.

• برای مثال:

• جایگزینی بتابلاکرها با داروهای دیگر مانند مسدودکننده‌های کانال کلسیم (مثل آملودیپین)

• کاهش دوز پردنیزولون در صورت امکان

درمان اختلالات هورمونی

• بررسی سطح تستوسترون، LH، FSH و پرولاکتین در مردان

• بررسی سطح استروژن، FSH و وضعیت قاعدگی در زنان

• در صورت کمبود، می‌توان با نظر پزشک از درمان جایگزینی هورمونی (HRT) استفاده کرد.

درمان دارویی اختلال نعوظ

• استفاده از داروهایی مانند سیلدنافیل (ویاگرا)، تادالافیل (سیالیس) با رعایت احتیاطات پزشکی صرفا طبق دستور پزشک

• برای زنان، استفاده از لوبریکانت‌های واژینال بدون هورمون یا با پایه آبی در صورت خشکی واژن

• مراقبت‌های ویژه در برابر بیماری‌های مقاربتی (STIs)

• توصیه به استفاده مداوم از کاندوم، به‌ویژه در روابط غیرقابل اطمینان

• انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای عفونت‌های مقاربتی مانند HIV، HPV، سفلیس و هپاتیت

مداخلات روانشناختی

مشاوره روانی فردی

• جلسات مشاوره با روانشناس بالینی آشنا با بیماران مزمن و پیوندی

• درمان افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از بیماری (PTSD)

• تقویت تصویر بدنی (Body Image) و عزت ‌نفس جنسی

مشاوره زناشویی و زوج ‌درمانی

• بسیاری از مشکلات جنسی در واقع ریشه در ارتباط عاطفی و کلامی زوجین دارد.

• روان ‌درمانگر یا مشاور خانواده می‌تواند به بهبود ارتباط کلامی، حل تعارض، صمیمیت و رضایت زناشویی کمک کند.

روان‌درمانی جنسی (Sex Therapy)

• برای بیماران با ترس جنسی، اجتناب، یا عدم لذت جنسی، جلسات درمان جنسی زیر نظر متخصص توصیه می‌شود. • این جلسات شامل:

• آموزش رفتارهای صمیمی غیرجنسی

• تمرین بازسازی میل جنسی

• درمان اختلال ارگاسم یا نعوظ

آموزش بیمار و همسر

آموزش مستقیم و فردی

• برگزاری جلسات آموزشی فردی یا گروهی برای بیماران و همسران درباره:

• تغییرات جنسی بعد از پیوند

• نکات بهداشتی، ایمنی و زمان مناسب برای شروع رابطه

• رفع باورهای غلط (مثلاً اینکه رابطه جنسی باعث آسیب به کلیه می‌شود)

تولید محتوای آموزشی نوشتاری یا تصویری

• بروشورها، پادکست‌ها، و ویدیوهای آموزشی با زبان ساده درباره سلامت جنسی

• استفاده از زبان محترمانه، علمی و غیرقضاوت‌ گر

آگاه‌سازی تیم درمان

• پرستاران، پزشکان و مددکاران اجتماعی باید در موضوعات جنسی آموزش ببینند تا بتوانند بدون شرم، با بیماران صحبت کنند و ارجاع دهند.

تمرین‌های ارتباطی و صمیمیت غیرجنسی

بازسازی صمیمیت عاطفی

• تأکید بر لمس، بغل کردن، صحبت کردن درباره احساسات، انجام فعالیت‌های دونفره لذت‌ بخش

• این رفتارها باعث بازگشت حس نزدیکی بین زوجین شده و میل جنسی را نیز تحریک می‌کند.

کاهش اصرار برای "رابطه جنسی

• برخی بیماران یا همسرانشان دچار اضطراب عملکرد هستند. لازم است به آن‌ها آموزش داده شود که:

• همه روابط جنسی نباید منجر به نزدیکی کامل شود.

• تجربه لذت، صمیمیت و رضایت مهم‌تر از عملکرد مکانیکی است.

اصلاح سبک زندگی و مراقبت کلی بدن

تغذیه مناسب و فعالیت بدنی

• داشتن رژیم غذایی مناسب بعد از پیوند (با پروتئین و سبزیجات کافی)

• ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی یا یوگا می‌تواند گردش خون و میل جنسی را افزایش دهد.

کنترل عوامل خطر

• کنترل دقیق فشار خون، قند خون، چربی و وزن

• ترک سیگار و پرهیز از الکل (که با داروهای ضد رد پیوند تداخل دارند و میل جنسی را کاهش می‌دهند)

نکته مهم برای تیم درمانی:

سلامت جنسی باید به عنوان یک بخش عادی، طبیعی و مهم از مراقبت‌های پس از پیوند در نظر گرفته شود. پرسیدن سؤال درباره مشکلات جنسی از سوی تیم درمان باید فعالانه و بدون شرم باشد. بیمار نباید منتظر بماند تا خودش موضوع را مطرح کند، زیرا بسیاری از افراد به دلیل شرم یا ترس، سکوت می‌کنن.

نکته آخر:

سلامت جنسی بعد از پیوند کلیه یک موضوع مهم، ولی کمتر مورد توجه است. اگرچه بسیاری از بیماران بهبودهایی را تجربه می‌کنند، اما با چالش‌های جسمی، روانی و دارویی مواجه هستند. با یک رویکرد چندبُعدی شامل آموزش، مشاوره، درمان دارویی و حمایت روانی می‌توان کیفیت زندگی جنسی این بیماران را بهبود داد. مهم‌تر از همه، باز کردن فضا برای گفت‌وگو بدون شرم و با احترام با بیماران درباره این موضوع است.

منابع علمی

pmc

ncbi

پوررضایی، الهه و همکاران. بررسی عملکرد جنسی بیماران دیالیزی مرد. دانشگاه علوم پزشکی تهران، ۱۳۹۸

مجله اورولوژی ایران، ۱۴۰۰. اختلالات جنسی در زنان دیالیزی*

Kidney International Reports

NKF