فشار خون بالا
مقدمه:
فشار خون یکی از مولفه‌های مهم در سلامت بدن است که می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‌ها ایفا کند. در این مقاله، به تعریف فشار خون، علل افزایش یا کاهش آن، گروه‌های پرخطر، روش‌های تشخیص، درمان، و تازه‌ترین پژوهش‌های این زمینه می‌پردازیم.
تعریف فشار خون
فشار خون فشاری است که خون به دیواره‌های رگ‌ها وارد می‌کند. این فشار به عنوان دو عدد نمایش داده می‌شود: فشار سیستولیک (بالاترین مقدار فشار خون هنگام انقباض قلب) و فشار دیاستولیک (پایین‌ترین مقدار فشار خون هنگام استراحت قلب).
علل فشار خون بالا (پرفشاری خون)
فشار خون بالا یا پرفشاری خون (Hypertension) یکی از شایع‌ترین مشکلات سلامتی در جهان است که می‌تواند به عوارض جدی مانند سکته مغزی، بیماری قلبی، و مشکلات کلیوی منجر شود. علل این بیماری را می‌توان به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد: پرفشاری خون اولیه (اساسی) و پرفشاری خون ثانویه.
پرفشاری خون اولیه (اساسی)
این نوع فشار خون بالا که شایع‌تر است، علت مشخص و دقیقی ندارد، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد آن نقش دارند. مهم‌ترین عوامل خطر برای پرفشاری خون اولیه عبارت‌اند از:
عوامل ژنتیکی:
وراثت:
اگر در خانواده‌ای سابقه‌ی پرفشاری خون وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به این بیماری بیشتر است.
نژاد:
برخی نژادها مانند آفریقایی‌تبارها بیشتر در معرض خطر هستند.
سبک زندگی:
رژیم غذایی نامناسب:
مصرف زیاد نمک، چربی، و مواد غذایی فرآوری‌شده می‌تواند خطر پرفشاری خون را افزایش دهد.
چاقی:
اضافه وزن و چاقی با افزایش بار روی قلب و عروق، خطر فشار خون بالا را افزایش می‌دهند.
کم‌تحرکی:
سبک زندگی کم‌تحرک می‌تواند به ضعف عروق و افزایش فشار خون منجر شود.
مصرف الکل و دخانیات:
سیگار کشیدن و مصرف الکل موجب آسیب به عروق و افزایش فشار خون می‌شوند.
عوامل روانی:
استرس مزمن:
استرس طولانی‌مدت می‌تواند منجر به افزایش فشار خون شود.
c پرفشاری خون ثانویه
این نوع پرفشاری خون ناشی از یک عامل یا بیماری زمینه‌ای خاص است. برخی از مهم‌ترین علل پرفشاری خون ثانویه شامل موارد زیر است:
بیماری‌های کلیوی:
• بیماری‌های کلیوی مانند نارسایی کلیه یا تنگی شریان کلیوی می‌توانند باعث احتباس مایعات و افزایش فشار خون شوند.
اختلالات هورمونی:
پرکاری تیروئید یا کم‌کاری تیروئید:
تغییرات در هورمون‌های تیروئیدی می‌تواند بر فشار خون تأثیر بگذارد.
بیماری کوشینگ:
افزایش سطح کورتیزول می‌تواند باعث افزایش فشار خون شود.
فئوکروموسیتوما:
تومور نادری که باعث تولید بیش از حد آدرنالین و نورآدرنالین می‌شود.
داروها:
• برخی داروها مانند داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)،کورتیکواستروئیدها، قرص‌های ضدبارداری هورمونی، و برخی داروهای ضدافسردگی می‌توانند فشار خون را افزایش دهند.
انسداد شریانی:
• تنگی یا انسداد شریان‌های اصلی بدن می‌تواند به افزایش فشار خون منجر شود.
آپنه انسدادی خواب:
• اختلالات تنفسی در خواب مانند آپنه می‌تواند به افزایش فشار خون منجر شود.
عوامل دیگر:
سن:
با افزایش سن، احتمال ابتلا به فشار خون بالا افزایش می‌یابد.
جنسیت:
مردان در سنین پایین‌تر و زنان پس از یائسگی بیشتر در معرض خطر هستند.
محیط و آب‌وهوا:
زندگی در مناطق با استرس بالا یا آلودگی محیطی می‌تواند فشار خون را افزایش دهد.
شناخت علل فشار خون بالا می‌تواند به پیشگیری و مدیریت بهتر این بیماری کمک کند. اگر چه برخی از عوامل مانند سن و ژنتیک غیرقابل تغییر هستند، اما با اصلاح سبک زندگی و مدیریت استرس می‌توان خطر ابتلا به پرفشاری خون را کاهش داد. همچنین، تشخیص به موقع و درمان مناسب برای کنترل فشار خون ضروری است.
روش‌های تشخیص فشار خون بالا (پرفشاری خون)
تشخیص فشار خون بالا (Hypertension) یک فرآیند مهم برای جلوگیری از عوارض جدی این بیماری مانند سکته مغزی، بیماری‌های قلبی و نارسایی کلیوی است. تشخیص دقیق و به‌موقع نیازمند استفاده از ابزارها و روش‌های استاندارد است که در ادامه به‌طور کامل توضیح داده می‌شوند.
اندازه‌گیری فشار خون
اصلی‌ترین روش برای تشخیص فشار خون بالا، اندازه‌گیری فشار خون با استفاده از دستگاه فشارسنج است. این فرآیند شامل موارد زیر است:
دستگاه فشارسنج جیوه‌ای:
یکی از دقیق‌ترین ابزارها، اما به دلیل مسائل زیست‌محیطی کمتر استفاده می‌شود.
دستگاه فشارسنج عقربه‌ای:
نیاز به آموزش تخصصی برای استفاده دارد.
دستگاه فشارسنج دیجیتالی:
ساده‌ترین و رایج‌ترین نوع برای استفاده در منزل و مراکز درمانی.
مراحل اندازه‌گیری صحیح فشار خون
1.فرد باید حداقل 5 دقیقه در حالت استراحت باشد.
2.اندازه‌گیری باید در محیط آرام و بدون عوامل استرس‌زا انجام شود.
3.دست فرد باید در سطح قلب قرار گیرد.
4.فشار خون در هر دو دست و حداقل در دو نوبت مختلف اندازه‌گیری شود.
پایش فشار خون به صورت مداوم
برخی افراد ممکن است فشار خون متغیری داشته باشند که به آن فشار خون روپوش سفید یا فشار خون نقاب‌دار می‌گویند. این افراد معمولا با دیدن روپوش سفید پزشک یا پرستار دچار افزایش فشارخون می شوند. برای این افراد، از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
پایش خانگی فشار خون (HBPM):
فرد فشار خون خود را در خانه با استفاده از دستگاه دیجیتالی در زمان‌های مختلف اندازه‌گیری و ثبت می‌کند.
پایش 24 ساعته فشار خون (ABPM):
این روش با استفاده از دستگاهی که به بازوی بیمار متصل است، فشار خون را به‌طور مداوم در طول 24 ساعت روز و شب اندازه‌گیری می‌کند.
آزمایش‌های تکمیلی برای تشخیص علت
در مواردی که پزشک مشکوک به فشار خون ثانویه باشد، ممکن است آزمایش‌های زیر برای شناسایی علت زمینه‌ای انجام شود:
آزمایش خون:
• بررسی سطح کراتینین و اوره برای ارزیابی عملکرد کلیه.
• اندازه‌گیری الکترولیت‌ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم) برای شناسایی اختلالات هورمونی.
• بررسی سطح گلوکز و چربی خون برای ارزیابی دیابت و چربی بالا.
آزمایش ادرار:
• بررسی وجود پروتئین یا خون در ادرار که نشان‌دهنده مشکلات کلیوی است.
آزمایش‌های هورمونی:
• بررسی سطح هورمون‌های تیروئیدی، آلدوسترون و کورتیزول برای تشخیص اختلالات هورمونی.
تصویربرداری تشخیصی
برای شناسایی مشکلات ساختاری یا عملکردی در اعضای بدن مرتبط با فشار خون بالا، از روش‌های زیر استفاده می‌شود:
سونوگرافی کلیه و شریان‌ها:
برای بررسی تنگی شریان‌های کلیوی یا مشکلات ساختاری کلیه‌ها.
اکوکاردیوگرافی:
ارزیابی عملکرد قلب و شناسایی مشکلاتی مانند ضخیم شدن دیواره‌های قلب.
MRI یا CT اسکن:
برای بررسی دقیق‌تر عروق و اندام‌ها در موارد پیچیده.
بررسی عوامل خطرساز
پزشک ممکن است عوامل خطرساز را از طریق تاریخچه پزشکی و معاینه فیزیکی ارزیابی کند:
تاریخچه پزشکی:
• وجود سابقه خانوادگی فشار خون بالا.
• مصرف داروها، دخانیات، الکل، و رژیم غذایی.
معاینه فیزیکی:
• ارزیابی وزن، قد، و شاخص توده بدنی (BMI).
• بررسی صداهای غیرطبیعی در قلب یا شریان‌ها.
استفاده از دستورالعمل‌های استاندارد
پزشکان معمولاً از دستورالعمل‌های بین‌المللی مانند دستورالعمل‌های انجمن قلب آمریکا (AHA) یا سازمان جهانی بهداشت (WHO) برای تفسیر نتایج و تعیین مراحل بعدی استفاده می‌کنند. تشخیص فشار خون بالا نیازمند اندازه‌گیری دقیق فشار خون، پایش مستمر، و در مواردی انجام آزمایش‌های تکمیلی و تصویربرداری است. ارزیابی صحیح توسط پزشک و پیروی از دستورالعمل‌ها می‌تواند به مدیریت مؤثر این بیماری کمک کند. اگر فشار خون بالا به‌موقع تشخیص داده شود، می‌توان از عوارض جدی جلوگیری کرد.
روش‌های درمان فشار خون بالا (پرفشاری خون)
درمان فشار خون بالا (Hypertension) به عنوان یکی از رایج‌ترین مشکلات سلامتی، نقش مهمی در پیشگیری از عوارض خطرناک آن مانند بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و نارسایی کلیوی دارد. درمان این بیماری شامل دو بخش اصلی است: تغییر سبک زندگی و درمان دارویی. در ادامه، هر یک از این روش‌ها به‌طور کامل توضیح داده می‌شوند.
تغییر سبک زندگی
تغییر سبک زندگی اولین گام برای کنترل فشار خون بالا است و در بسیاری از موارد می‌تواند به تنهایی یا در کنار داروها مؤثر باشد.
الف. اصلاح رژیم غذایی
کاهش مصرف نمک:
کاهش مصرف سدیم به کمتر از 2.3 گرم در روز (تقریباً یک قاشق چای‌خوری) توصیه می‌شود.
رژیم غذایی:
DASH این رژیم شامل مصرف میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، لبنیات کم‌چرب، و کاهش مصرف چربی‌های اشباع و قندها است.
مصرف پتاسیم کافی:
پتاسیم به کاهش فشار خون کمک می‌کند و در مواد غذایی مانند موز، سیب‌زمینی، و اسفناج یافت می‌شود.
ب. کاهش وزن و کنترل وزن
چاقی یکی از عوامل اصلی فشار خون بالاست. کاهش حتی 5% از وزن بدن می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش فشار خون داشته باشد.
ج. فعالیت بدنی منظم
• حداقل 30 دقیقه فعالیت هوازی مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری یا شنا، 5 روز در هفته توصیه می‌شود.
• ورزش‌های قدرتی نیز می‌توانند کمک‌کننده باشند.
د. ترک دخانیات و کاهش مصرف الکل
• سیگار کشیدن باعث آسیب به عروق و افزایش فشار خون می‌شود.
• مصرف الکل باید محدود شود (برای مردان حداکثر دو واحد و برای زنان حداکثر یک واحد در روز).
ه. مدیریت استرس
• روش‌هایی مانند مدیتیشن، یوگا، و تمرینات تنفسی می‌توانند به کاهش استرس کمک کنند.
• داشتن خواب کافی و کیفیت خواب مناسب نیز اهمیت دارد.
درمان دارویی
در مواردی که تغییرات سبک زندگی کافی نباشند یا فشار خون بیمار به شدت بالا باشد، پزشک از داروهای ضدفشار خون استفاده می‌کند. این داروها در چندین دسته اصلی قرار می‌گیرند:
الف. داروهای مهارکننده آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین (ACE inhibitors)
• مانند انالاپریل، لیزینوپریل، و کاپتوپریل.
• این داروها با کاهش تولید آنژیوتانسین (هورمونی که باعث تنگ شدن عروق می‌شود) به کاهش فشار خون کمک می‌کنند.
ب. مسدودکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین II (ARBs)
• مانند لوزارتان، والسارتان، و اربسارتان.
• این داروها جلوی اثرات آنژیوتانسین را می‌گیرند و عروق را گشاد می‌کنند.
ج. دیورتیک‌ها (ادرارآورها)
• مانند هیدروکلروتیازید، فوروزماید، و اسپیرونولاکتون.
• این داروها با افزایش دفع سدیم و آب از بدن، حجم خون را کاهش می‌دهند.
د. مسدودکننده‌های بتا (Beta-blockers)
• مانند آتنولول، متوپرولول، و پروپرانولول.
• این داروها ضربان قلب را کاهش می‌دهند و بار کاری قلب را کم می‌کنند.
ه. مسدودکننده‌های کانال کلسیم (Calcium Channel Blockers)
• مانند آملودیپین و دیلتیازم.
• این داروها جلوی ورود کلسیم به دیواره عروق را می‌گیرند و باعث شل شدن عروق می‌شوند.
و. داروهای آلفا-بلوک کننده‌ها
• مانند دوکسازوسین.
• این داروها با شل کردن عضلات عروق، فشار خون را کاهش می‌دهند.
درمان‌های مکمل و جایگزین
برخی افراد ممکن است از روش‌های مکمل در کنار درمان‌های استاندارد استفاده کنند. این روش‌ها شامل موارد زیر است:
مصرف گیاهان دارویی:
مانند سیر، زالزالک، و زنجبیل.
طب سوزنی:
برخی شواهد نشان داده‌اند که این روش می‌تواند به کاهش فشار خون کمک کند.
مکمل‌های غذایی:
مانند امگا-3 و کوآنزیم Q10.
توجه:
هرگونه استفاده از روش‌های مکمل باید تحت نظر پزشک باشد تا از تداخل با داروهای اصلی جلوگیری شود.
پیگیری و نظارت مداوم
پایش فشار خون:
بیماران باید فشار خون خود را به‌طور منظم در خانه اندازه‌گیری کنند.
ویزیت‌های منظم پزشک:
پیگیری‌های دوره‌ای برای ارزیابی اثربخشی درمان و تغییرات لازم ضروری است.
درمان فشار خون مقاوم
اگر فشار خون بیمار با استفاده از دو یا سه داروی مختلف همچنان کنترل نشود، این وضعیت به‌عنوان فشار خون مقاوم شناخته می‌شود. در این حالت:
• آزمایش‌های دقیق‌تر برای شناسایی علل زمینه‌ای انجام می‌شود.
• درمان ترکیبی و گاهی استفاده از روش‌های تهاجمی‌تر مانند فرسایش سمپاتیکی کلیه (Renal Denervation) ممکن است مورد استفاده قرار گیرد.
درمان فشار خون بالا نیازمند ترکیبی از تغییرات سبک زندگی، درمان دارویی، و پیگیری منظم است. همکاری بین بیمار و تیم درمانی (پزشکان، پرستاران، و سایر متخصصان) نقش مهمی در کنترل مؤثر این بیماری دارد. با رعایت توصیه‌های پزشک و ایجاد تغییرات مثبت در زندگی، می‌توان از عوارض جدی فشار خون بالا پیشگیری کرد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید.
فشار خون در بیماران دیالیزی
فشار خون یکی از مهم‌ترین مسائل مرتبط با بیماران مبتلا به بیماری‌های کلیوی است که تحت دیالیز قرار می‌گیرند. این وضعیت می‌تواند به صورت فشار خون بالا (پرفشاری خون) یا فشار خون پایین (افت فشار خون) ظاهر شود و مدیریت آن برای جلوگیری از عوارض جدی ضروری است. در ادامه به بررسی کامل این موضوع می‌پردازیم.
اهمیت فشار خون در بیماران دیالیزی
بیماران دیالیزی به دلیل کاهش عملکرد کلیه و اختلالات تنظیم مایعات و فشار خون، بیشتر در معرض مشکلات فشار خون قرار دارند. این مشکلات می‌توانند تأثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی، عوارض قلبی-عروقی، و پیش‌آگهی بیمار داشته باشند.
علل فشار خون بالا در بیماران دیالیزی
افزایش حجم مایعات (Volume Overload)
• شایع‌ترین علت فشار خون بالا در بیماران دیالیزی است.
• تجمع مایعات اضافی در بدن به دلیل عدم دفع مناسب توسط کلیه‌ها می‌تواند باعث افزایش فشار خون شود.
فعال‌سازی سیستم رنین-آنژیوتانسین-آلدوسترون (RAAS)
• افزایش فعالیت این سیستم در بیماران کلیوی منجر به تنگ شدن عروق و افزایش فشار خون می‌شود.
اختلال در تعادل سدیم
• مصرف بیش از حد نمک و عدم حذف مؤثر سدیم در فرآیند دیالیز باعث افزایش فشار خون می‌شود.
مصرف داروهای خاص
• برخی داروها مانند اریتروپوئیتین (EPO) که برای درمان کم‌خونی در بیماران دیالیزی استفاده می‌شود، می‌توانند فشار خون را افزایش دهند.
تنگی عروق کلیوی
• بیماران دیالیزی ممکن است دچار تنگی شریان‌های کلیوی باشند که یکی از علل اصلی فشار خون بالا است.
علل فشار خون پایین در بیماران دیالیزی
افت حجم مایعات (Volume Depletion)
• حذف بیش از حد مایعات در طول جلسات دیالیز می‌تواند باعث افت فشار خون شود.
اختلالات قلبی
• مشکلاتی مانند کاردیومیوپاتی یا نارسایی قلبی می‌توانند منجر به افت فشار خون در بیماران دیالیزی شوند.
واکنش‌های وازودیلاتور
• گشاد شدن بیش از حد عروق در اثر دیالیز یا مصرف داروها.
کم‌خونی شدید
• کمبود هموگلوبین باعث کاهش توانایی حمل اکسیژن و در نتیجه افت فشار خون می‌شود.
عوارض فشار خون در بیماران دیالیزی
بیماری‌های قلبی-عروقی:
افزایش خطر حملات قلبی و سکته مغزی.
آسیب به عروق:
تنگی و سختی عروق در اثر فشار خون بالا.
اختلالات مغزی:
مشکلات شناختی و اختلالات حافظه به دلیل نوسانات فشار خون.
افت فشار خون حین دیالیز:
این وضعیت می‌تواند باعث سرگیجه، حالت تهوع، و کاهش اثربخشی دیالیز شود.
روش‌های مدیریت فشار خون در بیماران دیالیزی
کنترل حجم مایعات بدن
• پایش دقیق وزن خشک (Dry Weight) بیمار برای جلوگیری از تجمع یا کاهش بیش از حد مایعات.
• تنظیم مناسب سرعت اولترافیلتراسیون (UF) در جلسات دیالیز.
اصلاح رژیم غذایی
• محدودیت مصرف نمک برای جلوگیری از افزایش فشار خون.
• تنظیم دریافت مایعات بر اساس وزن خشک و توصیه پزشک.
استفاده از داروهای ضدفشار خون
مهارکننده‌های ACE و:
ARB برای کاهش فشار خون و محافظت از عروق.
دیورتیک‌ها:
در بیمارانی که هنوز مقداری عملکرد کلیوی دارند.
مسدودکننده‌های بتا:
برای کاهش بار کاری قلب.
توجه:
تجویز داروها باید با دقت و بر اساس شرایط بیمار باشد تا از عوارض جانبی جلوگیری شود.
پایش مستمر فشار خون
• اندازه‌گیری فشار خون قبل، حین، و بعد از دیالیز برای ارزیابی وضعیت بیمار.
• پایش فشار خون در منزل برای نظارت بر نوسانات فشار بین جلسات دیالیز.
درمان افت فشار خون حین دیالیز
• تنظیم سرعت دیالیز و کاهش حجم مایعات حذف‌شده.
• استفاده از محلول‌های دیالیز با سدیم بالا.
• تزریق محلول‌های ایزوتونیک (مانند نرمال سالین) در موارد ضروری.
مطالعات در زمینه داروهای موثر در افت فشارخون حین دیالیز
افت فشار خون علامت‌دار یکی از اثرات جانبی آزاردهنده همودیالیز است. با این حال، شواهد موجود در مورد خطرات افت فشار خون در حین دیالیز (هیپوتانسیون) ناشی از داروهای مختلف ضدفشار خون محدود است. در این مطالعه، محققان از یک پایگاه داده‌ی همودیالیز در هفت کشور اروپایی استفاده کرده‌اند تا حدود ۴۰۰۰ بیمار را که پس از شروع دیالیز، یک داروی ضدفشار خون را به‌صورت تک‌درمانی آغاز کرده بودند، شناسایی کنند. سپس بروز افت فشار خون در طول دیالیز (یعنی فشار خون سیستولیک کمتر از ۹۰ میلی‌متر جیوه در طول جلسه) در بین کلاس‌های دارویی مختلف مقایسه شد.
یافته‌ها به شرح زیر بودند:
• نرخ خام بروز هیپوتانسیون در طول دیالیز به ازای هر نفر-سال به‌صورت زیر بود:
• مسدودکننده‌های کانال کلسیم (CCBs): 7.4
• مهارکننده‌های آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین (ACE) یا مسدودکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین:(ARBs) 7.8
• دیورتیک‌های لوپ: 14.9
• بتابلاکرها یا آلفا/بتابلاکرها: 25.3
• با در نظر گرفتن CCBها به‌عنوان معیار مرجع، نسبت شانس (Odds Ratio) برای بروز مجدد هیپوتانسیون در طول
دیالیز به‌صورت زیر بود:
• دیورتیک‌ها: 1.52
• مهارکننده‌های ACE یا ARBها: 1.71
• بتابلاکرها یا آلفا/بتابلاکرها: 2.27
این آنالیزها با در نظر گرفتن عوامل متغیر مخدوش‌کننده تنظیم شده بود. یافته‌ها برای مهارکننده‌های ACE و ARB و همچنین بتابلاکرها و آلفا/بتابلاکرها مشابه بودند.
**نتیجه گیری **
بتابلاکرها، مهارکننده‌های ACE یا ARB ها و دیورتیک‌های لوپ نسبت به CCBها احتمال بیشتری برای ارتباط با هیپوتانسیون در طول دیالیز داشتند. نویسندگان اذعان دارند که تلاش آنها برای ایزوله کردن اثرات هر دارو (با بررسی بیماران تک‌دارویی) ممکن است به خوبی به بیمارانی که داروهای متعددی با اثرات ضدفشار خون مصرف می‌کنند تعمیم نیابد. با این حال، این نتایج می‌تواند هنگام تنظیم داروها برای بیمارانی که به‌طور مکرر دچار هیپوتانسیون علامت‌دار در حین دیالیز می‌شوند، مفید باشد.
نکات مهم برای پرستاران و تیم مراقبت
• بررسی دقیق تاریخچه پزشکی و دارویی بیمار برای شناسایی علل فشار خون.
• آموزش بیماران در مورد رژیم غذایی و اهمیت پایش فشار خون.
• اطمینان از تنظیم صحیح دستگاه دیالیز و پارامترهای آن.
• مدیریت سریع افت فشار خون یا علائم ناگهانی حین دیالیز.
نتیجه‌گیری:
مدیریت فشار خون در بیماران دیالیزی نیازمند رویکردی چندجانبه است که شامل تنظیم دقیق مایعات بدن، اصلاح رژیم غذایی، مصرف داروها، و پایش مداوم است. همکاری نزدیک بین بیمار، پزشک، و تیم درمانی می‌تواند از عوارض مرتبط با فشار خون پیشگیری کرده و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.
منابع:
انجمن قلب آمریکا (AHA)
سازمان جهانی بهداشت (WHO)
