چرا بیماران دیالیز باید خواب باکیفیت داشته باشند؟
خواب و بیماران کلیوی:
بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی که تحت درمان نگهدارنده دیالیز قرار دارند، غالباً با چالش‌های فراوانی روبرو هستند؛ از تنظیم مایعات و تغذیه تا کنترل فشار خون و سایر عوارض. یکی از مؤلفه‌های کمتر موردتوجه، اما بسیار تأثیرگذار در کیفیت زندگی و نتایج درمانی، خواب باکیفیت است. خواب باکیفیت در بیماران دیالیزی فقط "راحت‌تر خوابیدن" نیست؛ بلکه بخشی از درمان است که می‌تواند بر تمام ابعاد سلامت فیزیکی، روانی و اجتماعی تأثیر بگذارد.
ارتباط کلیه ها و خواب آلودگی:
کارکرد کلیه‌ها، حذف سموم، تنظیم مایعات و حتی تعادل هورمونی با الگوی خواب مناسب رابطه دارد. اختلال در خواب می‌تواند نه‌تنها احساس خستگی و کاهش انگیزه را ایجاد کند، بلکه به طور مستقیم با افزایش ریسک عوارض قلبی، التهابی، کاهش کیفیت دیالیز و حتی مرگ‌ومیر در ارتباط است. مطالعات نشان داده‌اند که بیش از نیمی از بیماران همودیالیز از کیفیت خواب نامطلوب رنج می‌برند. در این مقاله، ابتدا به اهمیت خواب در بیماران دیالیز می‌پردازیم، سپس عوامل مؤثر بر اختلال خواب را بررسی و تأثیرات خواب ضعیف بر روند دیالیز را مرور می‌نماییم و در نهایت راهکارهای عملی برای بهبود خواب را ارائه خواهیم داد.
چرا خواب خوب برای بیماران دیالیز مهم است؟
کاهش عملکرد کلیه و نیاز به دیالیز:
حتی با وجود انجام دیالیز، بدن بیمار هنوز تحت فشار است تا از طریق دستگاه دیالیز بخشی از عملکرد کلیه را جبران کند. خواب کافی به بازسازی سلولی، حفظ عملکرد سیستم ایمنی و تنظیم متابولیسم بدن کمک می‌کند.
حذف مؤثرتر سموم و مایعات بین جلسات:
خواب باکیفیت می‌تواند به تنظیم جریان خون، کاهش فشارخون و بهبود عملکرد قلبی-عروقی کمک کند؛ تمام این عوامل در دیالیز اهمیت بسیاری دارند.
بهبود کیفیت زندگی و کاهش عوارض:
اختلال خواب با خستگی مزمن، کاهش انگیزه، افسردگی، اختلالات شناختی و کاهش مشارکت در درمان بیماری همراه است. مطالعات در بیماران همودیالیز نشان داده‌اند که اختلالات خواب در 85-40% درصد موارد رخ می‌دهد.
ارتباط با مرگ‌ومیر و عوارض قلبی:
مطالعات در چند مرکز دیالیز نشان می دهند که بیماران با کیفیت خواب ضعیف، خطرات بالاتری از عوارض قلبی و حتی مرگ دارند.
تأثیر بر اثربخشی دیالیز:
کیفیت خواب پایین با نتایج کمتر مطلوب در دیالیز همراه بوده است؛ به عبارتی، وقتی بدن نتواند به‌درستی استراحت کند، جلسات دیالیز نیز عملکرد مطلوبی نخواهند داشت.
اختلالات خواب در بیماران دیالیز: شیوع و عوامل موثر
شیوع اختلالات خواب
مطالعات متعدد نشان می‌دهند که اختلال خواب در بیماران تحت درمان دیالیز بسیار شایع است:
• مطالعه‌ای نشان داد ۵۰ ٪ بیمارانی که در ۳۳۵ مرکز دیالیز در آمریکا بودند، «دشواری به خواب رفتن» و ۵۹ ٪ «بیدار شدن شبانه» داشته‌اند.
• مطالعه‌ای در اندونزی گزارش داد که ۵۶ ٪ بیماران همودیالیز دچار اختلال خواب هستند.
• مطالعه‌ای در عربستان سعودی نشان داد که تقریباً یک-سوم بیماران همودیالیز کیفیت خواب ضعیفی داشتند.
علل و عوامل مؤثر بر خواب آلودگی بیماران دیالیز چیست؟
برخی از عوامل شناخته‌شده عبارت‌اند از:
• سن بالاتر و مدت طولانی‌تر انجام دیالیز
• سطح پایین آلبومین و عوامل تغذیه‌ای ضعیف
• علائم همراه مانند خارش (پرووریس)، خستگی مزمن
• اضطراب، افسردگی و شرایط روانی
• اختلالات تنفسی، سندرم پای بی‌قرار، آلودگی خواب
• کمبود شیفت شبانه، عدم تنظیم خواب و اختلالات ریتم شبانه-روز
در نتیجه، اختلال خواب در بیماران دیالیزی نه تنها یک مشکل جانبی است، بلکه بخشی از چرخه معیوب سلامت به شمار می‌رود که می‌تواند درمان را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین توجه به خواب، همانند تغذیه، مایعات و فشار خون، باید ستون مهمی از مراقبت این بیماران باشد.
تأثیر خواب باکیفیت بر نتایج دیالیز:
• تأثیر بر وضعیت فیزیکی
خواب مناسب باعث بهبود بازسازی سلولی، کاهش التهاب، بهبود عملکرد سیستم ایمنی و کاهش فشار داخل عروق می‌شود. بدین ترتیب بیمار در جلسات دیالیز بهتر تحمل می‌کند، میزان مایعات بین جلسات کنترل‌تر است و فشارهای سیستمیک کمتر می‌شوند.
• تأثیر بر سلامت روانی و کیفیت زندگی
کیفیت خواب پایین با خستگی، بی‌انگیزگی، اختلال حافظه، کاهش تعامل اجتماعی و افسردگی همراه است. در بیماران دیالیزی، این موارد می‌توانند موجب کنار گذاشتن درمان، کاهش مشارکت در مراقبت و در نتیجه نتایج ضعیف‌تر شوند.
• تأثیر بر مرگ‌ومیر و عوارض
مطالعات نشان داده‌اند که کیفیت خواب پایین می‌تواند با افزایش مرگ‌ومیر و عوارض قلبی-عروقی در بیماران دیالیزی مرتبط باشد.
• تأثیر بر اثربخشی دیالیز
مطالعات نشان می دهند که بیماران با کیفیت خواب بهتر، دیالیز با کیفیت تری را دریافت می‌کنند و شاخص‌هایی چون Kt/V و دفع مایعات بین جلسات آن‌ها مناسب‌تر است.
راهکارهای عملی برای بهبود خواب در بیماران دیالیز:
تنظیم محیط خواب:
• استفاده از تخت‌خواب راحت، تاریک و آرام با حداقل نور و سر و صدا
• تنظیم دمای مناسب اتاق ۲۰-۲۲ درجه
• اجتناب از استفاده از موبایل، تبلت یا تلویزیون ۳۰ دقیقه قبل از خواب
رعایت ریتم منظم شبانه-روز:
• هر شب در ساعت معین به تخت خواب بروید و صبح در ساعت ثابت بیدار شوید (حتی در روزهای غیر-دیالیز)
• اگر شیفت دیالیز دارید سعی کنید طبق برنامه‌ی ثابت بخوابید.
مدیریت مایعات و تغذیه قبل از خواب:
• مایعات را تا حد توصیه شده، مصرف کنید و از نوشیدن زیاد بلافاصله قبل از خواب اجتناب نمایید.
• وعده سبک شبانه با پروتئین کافی و کربوهیدرات پیچیده و کم‌فسفر انتخاب شود.
کنترل علائم همراه که خواب را مختل می‌کنند.
• خارش، درد عضلانی، سندرم پای بی‌قرار یا تنگی نفس را با پزشک مطرح کنید.
• خواب‌آلودگی زیاد روزانه یا توقف تنفس (آپنه) نیاز به بررسی تخصصی دارد.
فعالیت بدنی مناسب
• حداقل ۳۰ دقیقه پیاده‌روی یا ورزش سبک به‌جز روز دیالیز توصیه می‌شود.
• ورزش دیر هنگام در شب ممکن است خواب را مختل کند، پس حداکثر تا ۳ ساعت قبل از خواب ورزش کنید.
تکنیک‌های آرام‌سازی قبل از خواب:
• انجام تنفس عمیق، شنیدن موسیقی ملایم یا مدیتیشن ۱۰ دقیقه قبل از خواب
• اجتناب از مصرف کافئین یا نوشیدنی‌های محرک بعد از ساعت ۱۵
مشورت با تیم درمان:
• اگر خواب شما مرتب و بهبود نیافته، حتماً همراه با پزشک یا پرستار دیالیز خود مشکلات خواب را مطرح کنید.
• ممکن است بررسی بی‌خوابی، آپنه خواب یا سایر مسائل پزشکی مورد نیاز باشد.
نکات مهم درباره خواب برای بیماران دیالیز:
• با پرستار دیالیز یا نفرولوژیست خود درباره زمان و تعداد جلسات دیالیز صحبت کنید؛ برخی افراد بهتر است جلسات صبح داشته باشند و تا عصر راحتی بیشتری در خواب دارند.
• مراکز دیالیز را با شرایط خواب بعد از جلسه تطبیق دهید؛ ممکن است مسافت و مسیر رفت وآمد برخی از مراکز باعث خستگی بیشتر شوند و خواب را مختل کنند.
• در رژیم غذایی شبانه خود به توصیه‌های متخصص تغذیه دیالیز توجه کنید؛ شب ها از مصرف خوراکی‌هایی که پتاسیم یا فسفر بالا دارند، خودداری کنید تا خواب راحت‌تری داشته باشید.
• همکاری خانواده جهت محیط خواب مناسب (صدای پایین، نور کم، زمان خواب ثابت) بسیار مؤثر است.
منابع:
