قرص آهن و آهن تزریقی، نقش آهن در درمان کم‌خونی

مقدمه

آهن یکی از عناصر اساسی و ضروری برای بدن انسان است که نقش‌های بسیار مهمی در حفظ سلامت و عملکرد مناسب سلول‌ها و اندام‌ها دارد. این عنصر به طور عمده در خون و برخی پروتئین‌های خاص یافت می‌شود و برای تولید انرژی، عملکرد سیستم ایمنی و اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها ضروری است . آهن در تولید هموگلوبین که مسئول انتقال اکسیژن به بافت‌هاست، نقش دارد. بدون آهن کافی، بدن نمی‌تواند هموگلوبین تولید کند و این مسئله باعث کاهش سطح اکسیژن در بدن و نهایتاً بروز علائم کم‌خونی می‌شود.

وظایف اصلی آهن در بدن

تولید گلبول‌های قرمز و هموگلوبین:

آهن ماده اصلی تشکیل‌دهنده هموگلوبین است؛ پروتئینی در گلبول‌های قرمز ،که وظیفه حمل اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌ها و عضلات را بر عهده دارد و دی‌اکسید کربن را از بافت‌ها به ریه‌ها بازمی‌گرداند. بدون مقدار کافی آهن، تولید هموگلوبین مختل می‌شود و منجر به کم‌خونی و کاهش اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها می‌شود.

تولید میوگلوبین

آهن در تشکیل میوگلوبین، پروتئینی در عضلات، نیز نقش دارد. میوگلوبین اکسیژن را در عضلات ذخیره کرده و هنگام نیاز به انرژی، آن را در اختیار سلول‌های عضلانی قرار می‌دهد. این امر باعث بهبود عملکرد عضلات به‌ویژه در فعالیت‌های بدنی و ورزش می‌شود.

کمک به فرایندهای متابولیکی و تولید انرژی:

آهن در تولید انرژی سلولی نقش مهمی دارد. این عنصر به آنزیم‌های مختلفی در بدن کمک می‌کند تا فرایندهای متابولیک را انجام دهند، به ویژه در میتوکندری که به عنوان مرکز تولید انرژی در سلول‌ها شناخته می‌شود. کمبود آهن باعث کاهش سطح انرژی، احساس خستگی و ضعف در بدن می‌شود.

تقویت سیستم ایمنی بدن:

آهن نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارد و به مقابله با عفونت‌ها کمک می‌کند. این عنصر برای تکثیر و رشد سلول‌های ایمنی ضروری است. آهن به سلول‌های سفید خون کمک می‌کند تا بتوانند بهتر با عوامل بیماری‌زا مبارزه کنند. از این رو، کمبود آهن می‌تواند به کاهش ایمنی بدن و افزایش خطر ابتلا به عفونت‌ها منجر شود.

حمایت از عملکرد مغز و سیستم عصبی:

آهن نقش مهمی در عملکرد مغز دارد، زیرا به تولید ناقل‌های عصبی مانند دوپامین، نوراپی‌نفرین و سروتونین کمک می‌کند. این ناقل‌ها در بهبود حافظه، تمرکز، و خلق‌وخو موثرند. کمبود آهن می‌تواند باعث اختلالات شناختی، کاهش تمرکز و حتی افسردگی شود.

نقش در سنتز DNA و رشد سلولی:

آهن برای فرایند تکثیر و رشد سلولی نیز اهمیت دارد. این عنصر در سنتز DNA و تقسیم سلولی نقش داشته و به رشد طبیعی بدن، به ویژه در کودکان، نوجوانان و زنان باردار کمک می‌کند.

نشانه‌های کمبود آهن

کمبود آهن می‌تواند به علائم مختلفی منجر شود که عبارتند از:

خستگی و ضعف ، رنگ‌پریدگی پوست و مخاط ، تنگی نفس و ضربان قلب تند ، سردرد و سرگیجه ، احساس سرما، به ویژه در دست‌ها و پاها ، شکنندگی ناخن‌ها و ریزش مو ، کاهش تمرکز و افت عملکرد شناختی

دلایل کمبود آهن در بیماران:

بیماران به دلایل متعددی ممکن است دچار کمبود آهن شوند، که شامل:

از دست دادن خون

یکی از دلایل اصلی کمبود آهن در این بیماران، از دست دادن خون به دلایل مختلف ، جراحی ها و یا تصادفات و ..است. همچنین خونریزی‌های میکروسکوپی در دستگاه گوارش نیز می‌تواند منجر به کاهش سطح آهن شود.

جذب ناکافی آهن

بیمارانی که اغلب با مشکلات جذب آهن مواجه هستند. مشکلات گوارشی و عدم کارایی روده‌ها در جذب آهن می‌تواند سطح آهن بدن را کاهش دهد.

کاهش تولید اریتروپویتین

اریتروپویتین هورمونی است که توسط کلیه‌ها تولید می‌شود و به تولید سلول‌های قرمز خون کمک می‌کند. در بیمارانی که کلیه‌هایشان به درستی کار نمی‌کند، و یا به هر دلیل که تولید اریتروپویتین کاهش می‌یابد ، این مسئله باعث بروز کم‌خونی و کاهش سطح آهن می‌شود.

انواع داروی آهن و دوز مصرفی

داروی آهن به دو صورت خوراکی و تزریقی در دسترس است . انتخاب نوع مناسب دارو بستگی به وضعیت بیمار و تشخیص پزشک دارد. انواع آهن شامل :

مکمل‌های آهن خوراکی:

مکمل‌های آهن خوراکی شامل قرص‌ها و کپسول‌هایی هستند که آهن مورد نیاز بدن را از طریق دستگاه گوارش تأمین می‌کنند. این مکمل‌ها معمولاً در موارد کم‌خونی خفیف تجویز می‌شوند.

سولفات آهن (Ferrous Sulfate):

نام تجاری : Ferosul , feosol

در هر میلی گرم فروس سولفات ، 20-30% عنصر آهن موجود است .

دوز معمول:

۲ تا ۳ بار در روز ۳۰۰ میلی‌گرم (معادل ۶۰ میلی‌گرم آهن المنتال)

حداکثر دوز:

حداکثر ۶۰۰ میلی‌گرم در روز (معادل ۱۲۰ میلی‌گرم آهن المنتال)

نکته

بهتر است این دارو با معده خالی و همراه با ویتامین C (مثل آب پرتقال) مصرف شود تا جذب بهتری داشته باشد.

فومارات آهن (Ferrous Fumarate)

نام تجاری : Ferrimin , Ferrets , ferrocit

در هر میلی گرم فومارات آهن ، 30% عنصر آهن موجود است . دوز معمول: ۲ تا ۳ بار در روز ۲۳۰ میلی‌گرم (معادل ۷۵ میلی‌گرم آهن المنتال) حداکثر دوز: حداکثر ۷۰۰ میلی‌گرم در روز (معادل ۲۱۰ میلی‌گرم آهن المنتال)

گلوکونات آهن (Ferrous Gluconate)

نام تجاری : Ferate , Fergon

در هر میلی گرم گلوکونات آهن ، 10-14% عنصر آهن موجود است . دوز معمول: ۳ بار در روز ۲۷۰ میلی‌گرم (معادل ۱۲۹ میلی‌گرم آهن المنتال) حداکثر دوز: حداکثر ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز (معادل ۵۴۰ میلی‌گرم آهن المنتال)

کمپلکس پلی ساکارید آهن ( PIC )

فرمول‌های پلی‌ساکارید آهن (Iron Polysaccharide Complex) به عنوان یکی از فرمول‌های جدیدتر، عملکرد بهتری در جذب آهن از طریق خوراکی نشان داده است و میزان عوارض گوارشی آن نیز کمتر از ترکیبات سنتی آهن است.

فریک مالتول – نوآوری در جذب آهن خوراکی

فریک مالتول یکی از داروهای جدید آهن خوراکی است که توانسته است با ترکیبات پیشرفته خود، جذب بهتری نسبت به آهن‌های سنتی داشته باشد و در عین حال عوارض جانبی کمتری به خصوص در دستگاه گوارش ایجاد کند. این دارو در مقایسه با سایر انواع آهن خوراکی کمتر موجب تهوع، یبوست یا درد معده می‌شود و به دلیل قابلیت جذب بهتر، می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای بیماران باشد که نمی‌توانند داروهای تزریقی آهن را به خوبی تحمل کنند. فریک مالتول از ترکیبی استفاده می‌کند که آهن را به آرامی در دستگاه گوارش آزاد می‌کند و به همین دلیل، احتمال تحریک دیواره معده یا روده کاهش می‌یابد. این دارو همچنین با کاهش تعامل آهن با مواد غذایی که جذب آن را مهار می‌کنند، امکان جذب بیشتری از آهن موجود را فراهم می‌سازد .

یک نکته مهم : در فرم خوراکی ، قرص آهن ، انواع آهسته رهش و پوشش دار دارو به دلیل جذب پایین ، توصیه نمیشود.

آهن تزریقی

آهن تزریقی به صورت مستقیم وارد جریان خون می‌شود و برای بیمارانی که دچار مشکلات جذب آهن هستند یا نیاز فوری به افزایش سطح آهن دارند، توصیه می‌شود.

آهن سوکروز (Iron Sucrose):

نام تجاری : ونوفر ( venofer )

دوز معمول: ۲۰۰ میلی‌گرم آهن تزریقی به صورت وریدی، یک بار در هفته برای ۳ تا ۵ جلسه نکته: غلظت آهن، 20 mg/ml . این دارو نیاز به تست ندارد ، اما اگر بیمار سابقه حساسیت های دارویی دارد باید قبل از اولین دوز ، تست انجام شود.

در بیماران دیالیزی، ممکن است دوز بیشتری برای جبران کم‌خونی شدید نیاز باشد. سرعت تزریق این دارو 1mg/ml به صورت تزریق مستقیم میباشد و یا انفوزیون با سرم نرمال سالین غلظت 1mg/ml را ایجاد می کنیم و هر 100 میلی گرم در عرض 20 تا 30 دقیقه انفوزیون میشود .در حین دیالیز می توان از قسمت لاین وریدی ست دیالیز ، تزریق را انجام داد. به دلیل لینکه از طریق دیالیز برداشت نمیشود نیازی به کاهش دوز در این بیماران نمی باشد.

فریک کربوکسی مالتوز ( Ferric carboximaltose ) FCM

نام تجاری: فرنجکت ( Ferenject ) ، Injectafer

دوز معمول : 750 میلی گرم به صورت وریدی ، یک دوز یا دو دوز در هفته در وزن بالای 50 کیلوگرم. در وزن کمتر از 50 کیلوگرم ، این میزان 15 میلی گرم به ازائ هر کیلوگرم وزن بدن میباشد.

نکته :

غلظت آهن ، 50 mg/ml . این دارو تست نیاز ندارد . در مطالعات جدید مشاهده شده که تزریق این دارو باعث هایپوفسفاتمی میشود . در بیمارانی که در معرض خطر هایپوفسفاتمی هستند با احتیاط تجویز شود و در افرادی که دارو را مصرف میکنند حتما سطح فسفر خون چک شود و در صورت لزوم در چندین دوز با میزان کمتر داده شود.

فریک هیدروکسید (Iron Dextran):

نام تجاری : Infed , Dexiron , Cosmofer

دوز معمول: ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم در هر تزریق، می‌توان این دوز را به تدریج افزایش داد، اما حداکثر دوز روزانه ۵۰۰ میلی‌گرم است.

نکته: غلظت آهن ، 50 mg/ml . قبل از اولین تزریق حتما باید تست انجام شود تزریق این دارو باید به آرامی انجام شود و به دقت تحت نظارت قرار گیرد، زیرا می‌تواند عوارض جانبی شدیدی ایجاد کند.

فریک دریزومالتوز ( Ferric derisomaltose ):

نام تجاری : monoferic , monofer

دوز معمول : در وزن بیشتر از 50 کیلوگرم ، 1000 میلی گرم ، تک دوز یا سه دوز 500 میلی گرم در طی هفت روز . در وزن کمتر از 50 کیلوگرم ، 20 میلی گرم به ازائ هر کیلوگرم وزن بدن ، تک دوز . نکته : غلظت آهن ، 100 mg/ml . تست نیاز ندارد .

فریک گلوکونات ( Ferric gluconate ) FG

نام تجاری : Ferrlecit

دوز معمول : 125-250 میلی گرم در چندین دوز نکته : غلظت آهن ، 12.5 mg/ml .این دارو تست نیاز ندارد ، اما اگر بیمار سابقه حساسیت های دارویی دارد توصیه میشود که قبل از اولین تجویز ، تست انجام شود .

فروموکسیتول ( Ferumoxytol )

نام تجاری : Feraheme , Rienso

دوز معمول : 1020 میلی گرم به صورت تک دوز ، یا 510 میلی گرم در دو دوز ، به مدت سه تا هشت روز داده میشود . نکته : غلظت آهن ، 30 mg/ml ، این دارو به تست نیاز ندارد . در هنگام مصرف دارو ، اگر بیمار نیاز به انجام MRI و یا اسکن بدون کنتراست دارد باید حتما رادیولوژیست را در جریان مصرف دارو بگذارد ، باید سه ماه فاصله بین انجام پروسیجر و تزریق دارو باشد.

آهن ایزومالتوزید (Iron Isomaltoside 1000)

دوز معمول: ۱۰۰۰ میلی‌گرم (در صورت نیاز) به صورت تزریق وریدی، یک بار نکته: می‌توان این دارو را به صورت دوزهای بالاتر (تا ۲۰۰۰ میلی‌گرم) در جلسات مختلف تجویز کرد. مطالعات جدید همچنین نشان داده‌اند که آهن ایزومالتوزید ۱۰۰۰، که به صورت تزریقی استفاده می‌شود، به دلیل خصوصیات فارماکوکینتیک ویژه‌اش، از جمله تزریق سریع‌تر و راحت‌تر، خطر واکنش‌های آلرژیک کمتری دارد.

آهن ایزومالتوزید ۱۰۰۰ از دسته داروهای تزریقی نسل جدید آهن میباشد و به دلیل ویژگی‌های خاص خود از جمله سرعت کم آزادسازی آهن در بدن، در بیمارانی که نیاز به دوزهای بالای آهن دارند، مؤثرتر و ایمن‌تر است. این دارو همچنین با کاهش خطر واکنش‌های آلرژیک و عوارض مرتبط با آهن تزریقی، گزینه‌ای ایده‌آل برای بیماران حساس‌تر محسوب می‌شود.

موارد مصرف داروی آهن:

کم‌خونی فقر آهن:

این نوع کم‌خونی ناشی از کمبود آهن در بدن است که منجر به کاهش تولید هموگلوبین می‌شود. هموگلوبین پروتئینی است که اکسیژن را در خون حمل می‌کند. علائم کم‌خونی فقر آهن شامل خستگی، ضعف، تنگی نفس، سرگیجه و رنگ پریدگی پوست است.

دوران بارداری:

در دوران بارداری، نیاز به آهن به‌دلیل افزایش حجم خون و نیاز جنین افزایش می‌یابد.پزشکان معمولاً مصرف مکمل‌های آهن را برای زنان باردار توصیه می‌کنند تا از بروز کم‌خونی فقر آهن جلوگیری شود.

مشکلات گوارشی:

در بیمارانی که دچار اختلالات گوارشی (مانند سندرم روده کوتاه، بیماری سلیاک، و التهاب روده) هستند، و جذب آهن در آنها کاهش یافته و مبتلا به کم خونی فقر آهن می باشند

خون‌ریزی‌های مزمن:

بیماران مبتلا به زخم‌های معده، بواسیر، یا اختلالات خون‌ریزی ممکن است دچار کم‌خونی فقر آهن شوند.

دیالیز:

بیماران دیالیزی معمولاً به دلیل کاهش تولید اریتروپویتین و همچنین از دست دادن آهن در طول دیالیز، دچار کم‌خونی می‌شوند.

ورزشکاران

ورزشکاران، به‌ویژه کسانی که ورزش‌های استقامتی انجام می‌دهند، ممکن است به دلیل تعریق و افزایش نیاز به اکسیژن دچار کمبود آهن شوند.

کم‌خونی ناشی از کمبود مواد مغذی دیگر:

در برخی موارد، کمبود آهن ممکن است ناشی از کمبود سایر مواد مغذی (مانند ویتامین B12 یا اسید فولیک) باشد. در این موارد حتما تجویز آهن باید به همراه تجویز ویتامین ها و مواد معدنی موردنیاز باشد.

نوزادان و کودکان:

نوزادان و کودکان به‌دلیل نیاز بالای رشد و توسعه ممکن است دچار کمبود آهن شوند.

بیماران مبتلا به نارسایی قلبی و آهن:

در بیماران مبتلا به نارسایی قلبی که دیالیز دریافت می‌کنند، مصرف آهن نیاز به تنظیم دقیق‌تری دارد. مطالعات نشان داده‌اند که کمبود آهن در این بیماران می‌تواند باعث بدتر شدن علائم نارسایی قلبی شود. بنابراین، تزریق آهن به شکل مداوم و تنظیم دوزهای متناسب با وضعیت قلبی بیمار، می‌تواند به بهبود علائم نارسایی قلبی و افزایش تحمل فعالیت‌های روزانه کمک کند.

بیماران مبتلا به التهاب مزمن و عفونت:

مطالعات جدید نشان می‌دهند که آهن می‌تواند با تقویت سیستم ایمنی بدن، در مبارزه با التهاب‌های مزمن و عفونت‌ها نقش داشته باشد. با این حال، در بیماران مبتلا به عفونت‌های فعال، مصرف زیاد آهن می‌تواند رشد باکتری‌ها و ویروس‌ها را تسهیل کند. بنابراین، باید با دقت و تحت نظر پزشک انجام شود.

نکات مهم در مورد تحمل بهتر قرص آهن:

نکات و مواردی که میتواند به تحمل بهتر آهن خوراکی کمک کند شامل:

• از فرم محلولی دارو به جای قرص آهن استفاده شود.

• دوز دارو از هر روز به یک روز در میان تغییر یابد.

• از محصولاتی که میزان آهن المنتال آن کمتر است ، استفاده شود ( البته میزان آهن کمتری دارد و مدت زمان مصرف طولانی تر میشود )

• روش مصرف قرص آهن را تغییر دهد ، مثلا با غذا بخورد ( البته جذب آن کاهش می یابد ) با غذاهایی که جذب آهن را کاهش میدهد ، مصرف نشود.

• از یک مسهل یا ملین ، برای جلوگیری از یبوست استفاده شود.

• اگر با مصرف خوراکی و با این دستورالعمل ها، هموگلوبین اصلاح نشد و کم خونی و کمبود آهن ادامه داشت ، باید فرم تزریقی آهن شروع شود .

• یکی از راه‌های اساسی برای پیشگیری از کم‌خونی، مصرف منابع غنی از آهن مانند گوشت قرمز، مرغ، ماهی، سبزیجات برگ‌سبز و حبوبات است. همچنین مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین C (مانند مرکبات) همراه با آهن می‌تواند جذب آن را افزایش دهد.

موارد منع مصرف داروی آهن

حساسیت به آهن یا مواد تشکیل‌دهنده دارو:

اگر بیمار به آهن یا هر یک از ترکیبات موجود در داروی آهن (خوراکی یا تزریقی) حساسیت دارد، نباید از این داروها استفاده کند. واکنش‌های آلرژیک به داروی آهن ممکن است شامل علائمی چون کهیر، تورم، دشواری در تنفس، یا شوک آنافیلاکتیک باشد. در موارد حساسیت شدید، فوراً باید از داروی جایگزین استفاده شود.

افزایش بیش از حد آهن (هموکروماتوز یا هموسیدروز):

بیمارانی که به دلیل مشکلات ژنتیکی یا بیماری‌های خاص دچار تجمع بیش از حد آهن در بدن هستند، نباید از داروهای آهن استفاده کنند. این وضعیت‌ها شامل بیماری‌هایی مثل هموکروماتوز ارثی یا هموسیدروز است که می‌توانند منجر به آسیب‌های جدی به کبد، قلب و سایر اعضای بدن شوند.

کم‌خونی غیرمرتبط با فقر آهن:

اگر بیمار دچار کم‌خونی‌های دیگر غیر از فقر آهن باشد، مانند کم‌خونی همولیتیک، استفاده از داروهای آهن بی‌فایده است و حتی ممکن است منجر به آسیب‌های بیشتری شود. در این نوع کم‌خونی‌ها مشکل اصلی مربوط به تخریب گلبول‌های قرمز است نه کمبود آهن.

عفونت‌های فعال:

در بیمارانی که دچار عفونت‌های فعال یا مزمن هستند، مصرف داروهای تزریقی آهن ممکن است باعث تشدید عفونت شود. باکتری‌ها و سایر میکروب‌ها برای رشد و تکثیر به آهن نیاز دارند، بنابراین تجویز آهن در این شرایط می‌تواند به وخامت وضعیت بیمار منجر شود.

نارسایی کلیوی پیشرفته بدون دیالیز

در بیمارانی که دچار نارسایی کلیوی شدید هستند اما تحت درمان دیالیز قرار نگرفته‌اند، استفاده از آهن تزریقی یا خوراکی باید با احتیاط بسیار زیادی انجام شود. این بیماران ممکن است دچار عدم تعادل در سطح مایعات و الکترولیت‌ها شوند که می‌تواند خطراتی ایجاد کند.

مصرف همزمان با داروهای خاص:

برخی داروها می‌توانند با جذب یا عملکرد آهن تداخل داشته باشند. به عنوان مثال، مصرف همزمان داروهای آنتی‌اسید، تتراسایکلین‌ها، یا برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد. همچنین داروهای دیگری مثل مهارکننده‌های ACE نیز ممکن است با آهن تداخل ایجاد کنند.

نارسایی کبدی شدید

در بیمارانی که دچار نارسایی شدید کبدی هستند، تجویز آهن تزریقی باید با احتیاط صورت گیرد. تجمع بیش از حد آهن در این بیماران می‌تواند منجر به آسیب‌های بیشتر به بافت‌های کبدی و بدتر شدن وضعیت عمومی بیمار شود.

مکانیسم اثر داروی آهن:

مکانیسم اثر داروی آهن به نحوه تأثیر آن در بدن برای درمان کم‌خونی فقر آهن و تأمین نیازهای بدن به آهن مربوط می‌شود. داروهای آهن به دو شکل خوراکی و تزریقی موجود هستند که هرکدام مکانیسم اثر خاص خود را دارند. در ادامه به توضیح مکانیسم اثر هر دو نوع دارو می‌پردازیم:

مکانیسم اثر داروهای آهن خوراکی

جذب آهن در دستگاه گوارش:

داروهای آهن خوراکی (مانند سولفات آهن، فومارات آهن یا گلوکونات آهن) معمولاً به شکل فرم‌های فرو (Fe2+) ارائه می‌شوند که در روده کوچک به‌ویژه در دوازدهه و بخش ابتدایی ژژونوم جذب می‌شوند. روند جذب به شرح زیر است:

فرم‌های فرو (آهن دوظرفیتی) در اسید معده حل می‌شوند. این فرم بهتر از فرم‌های دیگر جذب می‌شود . آهن از طریق ناقل‌های ویژه‌ای مانند DMT1 (ترانسپورتر فلزات دو ظرفیتی) وارد سلول‌های مخاطی روده می‌شود. بخشی از آهن وارد شده در سلول‌های اپیتلیال روده به شکل فریتین ذخیره می‌شود. آهن ذخیره شده از طریق پروتئین فرّوپورتین به جریان خون منتقل شده و در پلاسما به پروتئین ترانسفرین متصل می‌شود تا به اندام‌های مختلف بدن منتقل گردد.

استفاده از آهن برای ساخت هموگلوبین:

پس از ورود آهن به خون، ترانسفرین آن را به مغز استخوان می‌برد. در آنجا، آهن به همراه سایر عناصر به تولید هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون کمک می‌کند. هموگلوبین پروتئینی است که مسئول انتقال اکسیژن در سراسر بدن است. بنابراین، افزایش سطح آهن در بدن منجر به بهبود سطح هموگلوبین و کاهش علائم کم‌خونی مانند خستگی، ضعف و تنگی نفس می‌شود.

مکانیسم اثر داروهای آهن تزریقی

جذب مستقیم آهن به خون:

در مواردی که آهن خوراکی نمی‌تواند به اندازه کافی جذب شود یا نیاز بیمار به آهن بیش از حد معمول است، از داروهای آهن تزریقی استفاده می‌شود. این داروها به صورت مستقیم به سیستم گردش خون تزریق می‌شوند و نیاز به جذب از طریق دستگاه گوارش ندارند. روند جذب به شرح زیر است :

داروهای تزریقی آهن به صورت کمپلکس‌های آهن با کربوهیدرات (مانند فریک هیدروکسید، آهن سوکروز، آهن ایزومالتوزید) به گردش خون وارد می‌شوند. این کمپلکس‌ها در کبد و مغز استخوان تجزیه شده و آهن آزاد می‌شود. پس از آزاد شدن، آهن به پروتئین ترانسفرین متصل می‌شود و مشابه آهن خوراکی به بافت‌ها و اندام‌های مورد نیاز منتقل می‌شود .

برخلاف آهن خوراکی که ممکن است چندین هفته طول بکشد تا سطح هموگلوبین را افزایش دهد، آهن تزریقی می‌تواند افزایش سریع‌تری در سطح هموگلوبین ایجاد کند. این موضوع برای بیمارانی که به سرعت نیاز به بهبود کم‌خونی دارند (مانند بیماران دیالیزی) بسیار حیاتی است.

کنترل مکانیسم‌های داخلی ذخیره و دفع آهن

تنظیم سطح آهن توسط هپسیدین :

یکی از عوامل مهم در تنظیم جذب و استفاده از آهن در بدن، هپسیدین است. هپسیدین یک هورمون است که توسط کبد تولید می‌شود و نقش مهمی در تنظیم میزان جذب آهن از روده و آزادسازی آن از سلول‌های ماکروفاژ و کبد دارد. زمانی که سطح آهن در بدن افزایش می‌یابد یا التهاب وجود دارد، سطح هپسیدین نیز افزایش یافته و باعث کاهش جذب آهن از روده می‌شود.

دفع آهن از بدن:

بدن به طور طبیعی توانایی دفع آهن اضافی را ندارد. مقدار اندکی آهن از طریق ریزش سلول‌های مخاطی روده، تعریق، ادرار و خونریزی‌ها دفع می‌شود. به همین دلیل است که تنظیم دقیق مصرف داروهای آهن (به خصوص تزریقی) اهمیت بسیاری دارد تا از خطر تجمع آهن و بروز عوارض جلوگیری شود.

عوارض جانبی داروی آهن:

مصرف داروی آهن به خصوص در دوزهای بالا ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد.شامل:

عوارض گوارشی:

یکی از شایع‌ترین عوارض جانبی مصرف آهن خوراکی، مشکلات گوارشی مانند یبوست، اسهال، تهوع و درد معده است. برای مدیریت این عوارض، پزشکان معمولاً توصیه می‌کنند که داروهای آهن همراه با غذا مصرف شوند. با این حال، باید توجه داشت که مصرف آهن همراه با برخی غذاها (مواد غذایی بل کلسیم بالا مانند لبنیات ، مواد غذایی با اگزالات بالا مانند چای و شکلات و بعضی سبزیحات ) می‌تواند جذب آن را کاهش دهد.

بنابراین، باید از پزشک یا پرستار مشورت گرفت که بهترین زمان و روش مصرف دارو چیست. در ضمن ، مصرف آهن ممکن است به تغییر رنگ مدفوع (تیره‌تر شدن) منجر شود که معمولاً نگران‌کننده نیست. طعم تلخی در دهان نیز از عوارض این دارو می باشد.

واکنش‌های آلرژیک:

اگرچه داروهای آهن تزریقی معمولاً بهتر از خوراکی تحمل می‌شوند، برخی بیماران ممکن است واکنش‌های آلرژیک به این داروها نشان دهند. علائم واکنش‌های آلرژیک شامل خارش، قرمزی پوست، سرگیجه ، تنگی نفس و در موارد شدید شوک آنافیلاکتیک است. در این شرایط، باید فوراً به پزشک مراجعه کرد. برخی از تحقیقات جدید نشان داده‌اند که آهن ایزومالتوزید ۱۰۰۰، که یک فرمول جدید تزریقی است، خطر واکنش‌های آلرژیک کمتری دارد و می‌تواند گزینه‌ای ایمن‌تر برای بیمارانی باشد که سابقه آلرژی دارند. همچنین ممکن است دردهای خفیف در عضلات احساس کنند.

تجمع آهن در بدن

یکی از خطرات جدی مرتبط با مصرف بیش از حد آهن، هموکروماتوز است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سطح آهن در بدن بیش از حد معمول باشد و می‌تواند به اندام‌های حیاتی مانند کبد، قلب و پانکراس آسیب برساند. اگر سطح آهن بیش از حد بالا رود، ممکن است لازم باشد دوز داروی آهن کاهش یابد یا درمان موقتاً متوقف شود. مطالعات جدید نشان می‌دهند که مانیتورینگ دقیق سطح آهن در خون، از جمله فریتین و ترانسفرین، می‌تواند به تنظیم دقیق دوز آهن کمک کند و از خطر بروز آهن بیش از حد در بدن جلوگیری کند. این امر خصوصاً در بیماران دیالیزی بسیار اهمیت دارد، زیرا تجمع بیش از حد آهن می‌تواند به مشکلاتی مانند هپاتومگالی (بزرگی کبد) و آسیب‌های قلبی منجر شود.

فاکتورهای مؤثر در تجویز داروی آهن

تجویز داروی آهن به عواملی مانند سطح هموگلوبین، فریتین و ظرفیت کل آهن بدن بستگی دارد. پزشکان و پرستاران باید این فاکتورها را به دقت بررسی کنند تا دوز مناسب را برای هر بیمار تعیین کنند.

سطح هموگلوبین:

سطح هموگلوبین یکی از معیارهای اصلی برای ارزیابی نیاز بیمار به آهن است. اگر سطح هموگلوبین کمتر از حد طبیعی باشد، پزشک احتمالاً مصرف داروی آهن را تجویز خواهد کرد.

فریتین:

فریتین شاخصی است که میزان ذخیره آهن در بدن را نشان می‌دهد. در بیماران ، کنترل منظم سطح فریتین و ترانسفرین اشباع ( TSAT ) ضروری است تا از افزایش یا کاهش شدید آهن جلوگیری شود.

احتیاطات در مورد داروی آهن:

ارزیابی اولیه بیمار:

قبل از شروع درمان با آهن، پزشک باید تاریخچه پزشکی بیمار را بررسی کند، به‌خصوص اگر بیمار سابقه مشکلات گوارشی، نارسایی کلیه یا آلرژی داشته باشد.

تنظیم دوز بر اساس نیاز بیمار

دوز مصرفی باید با توجه به وضعیت آهن سرم (فریتین، ترانسفرین و هموگلوبین) تنظیم شود. در صورت وجود علائم کم‌خونی، دوز باید به سرعت افزایش یابد. در صورت بروز عوارض با پزشک مشورت شود.

مدت زمان درمان

درمان با آهن معمولاً حداقل ۳ تا ۶ ماه ادامه می‌یابد تا ذخایر آهن در بدن دوباره پر شود. در بیمارانی که دچار کم‌خونی مداوم هستند، نیاز به مصرف طولانی‌مدت آهن وجود دارد.

نظارت بر عوارض جانبی:

• در طی درمان با داروهای آهن، نظارت بر عوارض جانبی و واکنش‌های آلرژیک ضروری است.

• داروی آهن به هبچ وجه با داروهای دیگر همزمان تزریق نشود.

• برای انفوزیون دارو ار سرم نرمال سالین 0.9% استفاده شود.

• اگر بیمار سابقه حساسیت دارویی دارد، حتما قبل از شروع درمان ، از آنتی هیستامین ها استفاده شود.

• در دمای محیط نگهداری شود . نیازی به استفاده از یخچال نیست.

مکمل‌های غذایی

اگر بیمار از مکمل‌های غذایی دیگری نیز استفاده می‌کند، باید دقت شود که مصرف همزمان آن‌ها با آهن تداخلی نداشته باشد (مثلاً آنتی‌اسیدها می‌توانند جذب آهن را کاهش دهند). در صورت مصرف آنتی اسید ، داروی آهن ، دو ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از مصرف آنتی اسید ، مصرف شود .

زمان و نحوه مصرف:

بهتر است داروهای آهن با معده خالی و به‌همراه ویتامین C مصرف شوند تا جذب آن افزایش یابد. و همزمان با داروهای دیگر مصرف نشود.

آموزش به بیماران:

بیماران باید از عوارض جانبی ممکن آگاه شوند و بدانند چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنند. بیماران باید در مورد زمان و نحوه صحیح مصرف داروی آهن آموزش ببینند. بیماران باید از مصرف خودسرانه آهن پرهیز کنند، زیرا مصرف بیش از حد می‌تواند منجر به تجمع سموم در بدن شود. همیشه قبل از شروع یا تغییر در مصرف دارو، باید با پزشک مشورت شود.

شرایط خاص:

بارداری و شیردهی: در دوران بارداری و شیردهی، مصرف آهن باید تحت نظر پزشک باشد تا از دوز مناسب و عدم بروز عوارض اطمینان حاصل شود.

کودکان در مورد کودکان، دوز داروی آهن باید به‌دقت تعیین شود و از مصرف بیش از حد خودداری شود تا خطر مسمومیت آهن کاهش یابد.

اهمیت آهن در بیماران دیالیزی

بیماران دیالیزی به دلیل شرایط خاص و از دست دادن خون در فرایند دیالیز، بیشتر در معرض کم‌خونی قرار می‌گیرند. آهن برای تولید گلبول‌های قرمز و انتقال اکسیژن ضروری است و کمبود آن می‌تواند به خستگی، کاهش کیفیت زندگی و کاهش تحمل در برابر فعالیت‌های روزمره منجر شود. به همین دلیل، تنظیم دقیق مصرف آهن برای این بیماران از اهمیت بالایی برخوردار است. مصرف آهن در بیماران دیالیزی از موضوعات مهمی است که پرستاران و پزشکان باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند، زیرا کمبود آهن یکی از دلایل اصلی کم‌خونی در این بیماران است.

انواع مکمل‌های آهن برای بیماران دیالیزی:

آهن خوراکی: برای بیماران با نارسایی کلیه که هنوز مقداری عملکرد کلیه دارند یا دیالیز نمی‌شوند، آهن خوراکی می‌تواند مفید باشد. اما در بیماران دیالیزی، جذب آهن خوراکی به دلیل مشکلات گوارشی و عوارض جانبی ،تاثیر کمتری دارد .

آهن وریدی: مصرف این نوع آهن در بیماران دیالیزی شایع‌تر است، زیرا مستقیماً به جریان خون تزریق می‌شود و تأثیرگذاری بیشتری دارد. آهن وریدی معمولاً در مراکز دیالیز تحت نظر پرستاران و با تنظیم دقیق پزشکان مصرف می‌شود.

نحوه و زمان‌بندی مصرف آهن :

بیماران دیالیزی اغلب به صورت هفتگی یا ماهانه دوزهای آهن وریدی دریافت می‌کنند. این میزان بر اساس سطح آهن و فریتین خون بیمار و نظر پزشک تنظیم می‌شود. آهن وریدی معمولاً به صورت تزریق آهسته در طول جلسه دیالیز انجام می‌شود تا از بروز عوارض جانبی مانند حساسیت و شوک جلوگیری شود.

نکات کلیدی در مصرف آهن وریدی در بیماران دیالیزی:

پایش منظم سطح آهن:

سطح آهن و فریتین بیمار باید به طور منظم بررسی شود. سطح بالای فریتین ممکن است نشان‌دهنده التهاب باشد و نیاز به تنظیم دوز آهن را الزامی کند.

پیشگیری از عوارض جانبی:

در برخی موارد، بیماران ممکن است به آهن وریدی واکنش‌های آلرژیک نشان دهند. همچنین تهوع و افت فشار خون ( هایپوتنشن ) از عوارض تزریق آهن میباشد. بنابراین، پرستاران باید در طول تزریق از نظر علائم آلرژیک (مانند سرگیجه، تنگی نفس یا خارش) و سایر علائم مراقب باشند.

همکاری با پزشک برای تنظیم دوز آهن:

سطح دوز آهن وریدی باید دقیقاً بر اساس نیازهای بیمار تنظیم شود. افزایش دوز بی‌مورد می‌تواند خطر ابتلا به مشکلاتی مانند هموکروماتوز (اضافه بار آهن) را افزایش دهد.

مصرف همزمان با اریتروپوئتین:

اغلب بیماران دیالیزی همراه با آهن، از داروی اریتروپوئتین استفاده می‌کنند. این دارو به بدن کمک می‌کند تا بهتر از آهن استفاده کند و تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند. مصرف همزمان این دو مکمل، تأثیر بیشتری در کنترل کم‌خونی دارد.

وضعیت التهابی بیمار:

بیماری‌های التهابی می‌توانند سطح فریتین را افزایش دهند . در این شرایط، پزشک ممکن است مصرف آهن را به طور موقت کاهش دهد.

تکنولوژی های جدید تجویز آهن:

تجویز آهن یکی از مهم‌ترین درمان‌ها برای بیمارانی است که با کم‌خونی ناشی از کاهش سطح آهن دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.. با پیشرفت‌های پزشکی و درمانی، آینده مصرف داروی آهن در بیماران به سمت بهبود و کاهش عوارض جانبی حرکت می‌کند. روش‌های جدیدی در حال بررسی هستند که می‌توانند مصرف آهن را ایمن‌تر و موثرتر کنند. در تحقیقات اخیر، نانوذرات آهن به عنوان یک راه‌حل نوین مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

این ذرات به دلیل اندازه کوچک و سطح زیاد، جذب بهتر و توزیع مناسب‌تری در بدن دارند. همچنین، نانوذرات آهن می‌توانند به شکل تزریقی یا خوراکی استفاده شوند و در بهبود کم‌خونی مؤثر باشند. برخی از تحقیقات نشان داده‌اند که استفاده از نانوذرات آهن ممکن است خطر بروز عوارض جانبی مرتبط با آهن سنتی را کاهش دهند و ایمنی بیشتری برای بیماران فراهم کند.

بر اساس آخرین دستورالعمل‌های منتشر شده توسط انجمن‌های نفرولوژی بین‌المللی، مصرف داروی آهن برای بیماران دیالیزی باید با دقت بیشتری تنظیم شود. این دستورالعمل‌ها به پزشکان توصیه می‌کنند که سطح فریتین و TSAT (Saturation of Transferrin) به طور منظم مورد بررسی قرار گیرد تا از بروز کمبود یا اضافه بودن آهن جلوگیری شود.این دستورالعمل‌ها همچنین به استفاده از آهن تزریقی به جای خوراکی در بیماران دیالیزی توصیه می‌کنند، به ویژه در بیمارانی که مشکلات گوارشی دارند یا جذب آهن خوراکی در آن‌ها ناکافی است.

یکی از نکات جدید و کلیدی که در سال‌های اخیر به آن پرداخته شده و هنوز ممکن است به طور گسترده‌ای در بین پزشکان و پرستاران به کار گرفته نشده باشد، استفاده از داروهای آهن خوراکی نسل جدید با تکنولوژی جذب بهینه است. این داروها که شامل ترکیبات پیشرفته‌ای مانند فریک مالتول هستند، توانسته‌اند برخی از مشکلات مربوط به عوارض گوارشی و جذب ضعیف آهن را کاهش دهند.

کلام آخر:

همکاری و هماهنگی میان پرستاران و پزشکان به عنوان یک تیم درمانی ، برای ارزیابی مستمر وضعیت بیمار و تغییرات در دوز داروی آهن بسیار اهمیت دارد. این ارتباط باعث می‌شود که درمان مناسب‌تر و شخصی‌سازی‌شده‌تری ارائه شود . پرستاران نقش مهمی در ایجاد رابطه‌ای دوستانه و اعتمادساز با بیماران دارند. این رابطه می‌تواند به بیماران کمک کند تا سوالات خود را بدون هیچ‌گونه تردید مطرح کنند و از توصیه‌های ارائه‌شده پیروی کنند .

منابع:

Clinical Nutrition

Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO)

PubMed

World Health Organization (WHO)

American Society of Hematology

Guidelines for the Diagnosis and Management of Iron Deficiency

Uptodate