راهنمای جامع آموزش پدافند غیرعامل برای بیماران دیالیزی در شرایط جنگ و بحران‌ها
مقدمه:
بیماران دیالیزی در مواقع بحرانی مانند زلزله، جنگ، قطع برق، یا سیل، بیماران دیالیزی جزو آسیب‌پذیرترین گروه ها هستند. این بیماران به دستگاه، پرسنل، برق، آب، و داروها و ... وابسته‌اند. پدافند غیرعامل یعنی مجموعه اقداماتی که بدون استفاده از جنگ‌افزار، از جان، سلامت و تجهیزات حیاتی در برابر تهدیدات محافظت می‌کند. پدافند غیرعامل به‌معنای پیشگیری از خسارت‌های جانی و تجهیزاتی بدون استفاده از سلاح است. در مورد بیماران دیالیزی، این مفهوم به شکل آموزش‌های خاص، تمرین‌های مستمر و آمادگی کامل برای مواجهه با بحران معنا پیدا می‌کند.
آموزش اصول پدافند غیرعامل برای این بیماران می‌تواند تفاوت میان بقا و خطر را رقم بزند.
ضرورت پدافند غیرعامل در بیماران دیالیزی
در بحران‌هایی مثل زلزله، سیل، آتش‌سوزی یا حمله، بیماران دیالیزی که اتصال مستقیم به دستگاه دارند، در وضعیت بسیار خطرناکی قرار می‌گیرند. پدافند غیرعامل با آموزش، کیت‌های اضطراری، تمرین‌های شبیه‌سازی شده و استفاده از سیستم پرونده الکترونیک دیالیز (Diasys)، می‌تواند از آسیب و توقف درمان این بیماران جلوگیری کند.
اهمیت آمادگی بیماران دیالیزی در بحران‌ها
بیماران دیالیزی به ۳ تا ۴ جلسه درمان در هفته وابسته‌اند. این بیماران وابسته به دستگاه، پرسنل متخصص و دسترسی به آب و برق هستند قطع درمان حتی برای چند روز می‌تواند مرگبار باشد. وقوع بحران بدون آمادگی می‌تواند موجب خونریزی، شوک، یا عدم دسترسی به خدمات حیاتی شود. آماده‌سازی فردی و سازمانی نقش حیاتی در نجات جان این بیماران دارد. بنابراین:
• آموزش از پیش برنامه‌ریزی شده می‌تواند جان بیمار را نجات دهد.
• خانواده و مراقبین نیز باید آموزش ببینند.
• آمادگی جسمی، روحی و اطلاعاتی بیمار، حیاتی است.
برای اطلاعات بیشتر پیشنهاد می شود ، مقاله دیالیز در شرایط جنگی را مطالعه نمایید
آشنایی با خطرات رایج در شرایط بحرانی برای بیماران دیالیزی
در شرایط بحرانی مانند زلزله، سیل، جنگ، حمله سایبری، یا قطعی برق و آب گسترده، بیماران دیالیزی با خطراتی مواجه‌اند که می‌تواند زندگی آن‌ها را تهدید کند. درک این خطرات اولین گام برای آمادگی و پاسخ مناسب است.
• قطع ناگهانی برق یا آب : دستگاه دیالیز برای کار کردن به برق، آب شهری و سیستم تخلیه نیاز دارد.قطع این منابع باعث توقف ناگهانی درمان، قطع UF، تجمع مواد سمی در بدن و بروز عوارض مانند هیپرکالمی میشود.در دستگاه‌های دیجیتال پیشرفته (مثلاً Fresenius 5008) حتی نوسانات کوچک ممکن است باعث خطا و توقف دستگاه شوند.
• عدم دسترسی به درمان جایگزین : در شرایطی مانند جنگ، تخریب مسیرها، محاصره یا آلودگی آب، ممکن است امکان مراجعه به مرکز دیالیز وجود نداشته باشد.
• آسیب به مراکز دیالیز یا تجهیزات : زلزله، انفجار یا آتش‌سوزی می‌تواند ساختمان یا تجهیزات را از بین ببرد. وجود تجهیزات قابل حمل (portable) یا مراکز پشتیبان بسیار حیاتی است.
• رها شدن بیمار در حین دیالیز : در شرایطی که کارکنان مجبور به ترک بخش باشند، بیمار ممکن است وصل به دستگاه رها شود. این اتفاق، اگر بیمار آموزش ندیده باشد، می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
• آسیب به اکسس عروقی : حرکات شدید، سقوط اشیاء یا تلاش اشتباه برای جدا کردن از دستگاه، می‌تواند منجر به خونریزی شدید از شنت یا کاتتر شود. ناآگاهی از نحوه کلمپ کردن صحیح می‌تواند خونریزی را تشدید کند.
• آسیب روانی ناشی از بحران : ترس، وحشت و اضطراب در بحران‌ها می‌تواند منجر به رفتارهای پرخطر، افت فشار خون، بی‌هوشی یا حملات پانیک در بیماران دیالیزی شود.
برای کسب اطلاعات کامل تر را مقاله آمادگی تخلیه اضطراری در بخش دیالیزمطالعه فرمایید.
تحلیل نقاط ضعف بیماران دیالیزی در موقعیت‌های بحران
با شناخت این ضعف‌ها، می‌توان با آموزش صحیح و تجهیزات کافی، توان بقا و ایمنی بیماران را افزایش داد. که شامل :
• محدودیت حرکتی حین دیالیز : بیمار به دستگاه متصل است و نمی‌تواند از تخت یا صندلی برخیزد، بنابراین: نمی‌تواند از ساختمان خارج شود. نمی‌تواند در برابر زلزله، آتش یا سقوط اشیاء واکنش سریع نشان دهد.
• خطر خونریزی شدید در صورت قطع لاین دیالیز: اگر بیمار ناآگاهانه لوله را بکِشد یا لاین به هر دلیل جدا شود: خون به سرعت از بدن خارج میشود و اگر مهار نشود، می‌تواند طی ۲ تا ۳ دقیقه منجر به شوک و مرگ شود.
• ناآشنایی با کلمپ اضطراری لاین خون : بسیاری از بیماران نمی‌دانند: کلمپ اضطراری چیست؟ کجای لاین را باید ببندند؟ با چه فشاری؟ چه مدت؟
• نداشتن کیت اضطراری شخصی : بسیاری از بیماران دیالیزی کیت شخصی ندارند یا نمی‌دانند چه چیزهایی باید همراه داشته باشند: داروها ، دفترچه دیالیز ، تجهیزات کوچک پانسمان ، شماره تلفن مرکز جایگزین یا اورژانس تخصصی دیالیز
• نبود آموزش در مراکز دیالیز : در بسیاری از مراکز، برنامه آموزشی برای آموزش پناه‌گیری، کلمپ کردن لاین، استفاده از کیت اضطراری و تخلیه امن وجود ندارد.
• وابستگی کامل به پرسنل درمان : بیماران حتی برای ساده‌ترین کارها نیز منتظر اقدام پرسنل هستند؛ این وابستگی در زمان بحران خطرناک است.
تکنیک‌های اصلی پدافند غیرعامل برای بیماران دیالیزی
تهیه یک "نقشه فردی بقا"
• آدرس مراکز درمانی جایگزین را بدانید.
• شماره تماس‌های اضطراری همیشه در دسترس باشد.
• یک نسخه از برنامه درمانی خود داشته باشید.
تمرین تخلیه سریع منزل یا مرکز درمان
• تخلیه سریع خانه و مرکز درمانی با تمرین منظم
• برگزاری تمرین شبیه‌سازی شرایط واقعی در بخش دیالیز
• آموزش نحوه قطع برق و آب در خانه.
• تعیین مسیرهای فرار و نقاط امن در منزل. و مرکز درمانی .
• همکاری با همسایگان آشنا با وضعیت پزشکی بیمار.
یادگیری مهارت‌های بقا در خانه
• ذخیره آب آشامیدنی و غذای کم‌نمک برای چند روز.
• آشنایی با علائم اورژانسی مانند: اورمی، فشار بالا، افزایش پتاسیم، شوک یا اختلال هوشیاری.
کیت اضطراری بیماران دیالیزی
تهیه یک کیت اضطراری یکی از اقدامات کلیدی در پدافند غیرعامل است. این کیت باید در دو نسخه باشد: یکی در خانه، یکی در کیف بیمار.
محتوای پیشنهادی کیت اضطراری:
پزشکی : نسخه داروها، لیست آلرژی‌ها، دفترچه دیالیز، کارت گروه خونی، فشارسنج کوچک، ماسک، داروهای شخصی دیالیز : کیسه دیالیز دستی در بیماران CAPD، ست تزریق، سرم، دستکش، پد الکلی
بهداشتی: الکل، ژل ضدعفونی، دستمال مرطوب، حوله کوچک، صابون
تغذیه : کنسرو کم‌نمک، نان خشک، بیسکویت دیابتی، آب معدنی (هر نفر روزانه 1 لیتر، حداقل برای ۳ روز)
ارتباطی : پاوربانک، رادیوی دستی، سوت، چراغ قوه با باتری
مدارک : کارت ملی، دفترچه بیمه، آدرس مراکز درمانی پشتیبان، شماره تلفن پزشک معالج
تمرین‌های منظم برای شرایط اضطراری
مانور خانوادگی ماهانه
• تمرین تخلیه در ۵ دقیقه.
• تمرین تماس با مراکز درمانی جایگزین.
• مرور محتویات کیت اضطراری.
نقش مراکز درمانی
• آموزش بیماران در بدو پذیرش
• نصب چک‌لیست اقدامات بحران روی دیوار بخش دیالیز
• اطلاع‌رسانی به بیماران در مورد نقاط پشتیبان دیالیز در بحران.
• تهیه کیت‌های اضطراری در هر شیفت
• برگزاری دوره‌های کوتاه آموزشی برای بیماران.
• آموزش پرسنل برای رفتار با بیماران ناتوان در شرایط جنگی/زلزله
• برگزاری مانور تخلیه همراه با سناریوهای واقعی (مانند زلزله حین دیالیز)
شبیه‌سازی سناریوها
• قطع ناگهانی برق هنگام دیالیز.
• تخلیه فوری در زمان آتش‌سوزی.
• تمرین ارتباط با امداد از طریق بی‌سیم یا پیام کوتاه.
- نقش خانواده و مراقبین
• آموزش CPR پایه.
• شناخت علائم مسمومیت اورمیک یا پتاسیم بالا.
• ایجاد برنامه اضطراری خانوادگی.
اقدامات بیمار دیالیزی هنگام بحران در حین اتصال به دستگاه
بیماران دیالیزی معمولاً روی صندلی یا تخت مخصوصی قرار دارند که فضا یا اسکلت فلزی دارد. در هنگام زلزله، مهم است که بیمار به شکلی پناه بگیرد که هم خودش و هم اندام دارای اکسس عروقی آسیب نبیند. اگر بیمار در حین دیالیز است و بحران رخ داد، مانند زلزله، دود، صدای انفجار، یا قطع برق ناگهانی، اقدامات او باید ایمن، آرام و طبق آموزش باشد:
آموزش گام‌به‌گام برای بیمار در زمان اتصال به دستگاه هنگام وقوع بحران:
حفظ آرامش و ارزیابی موقعیت
• بلافاصله پس از حس زلزله، انفجار یا خطر، بیمار باید تلاش کند کاملاً آرام باقی بماند.
• از تکان دادن بدن، به‌ویژه اندام دارای شنت یا کاتتر، پرهیز کند.
• اضطراب و حرکات ناگهانی می‌تواند باعث کشیده شدن سوزن و خونریزی شدید شود.
• اگر پرسنل در دسترس هستند، از آن‌ها کمک بخواهد و حرکت نکند.
پناه‌گیری محافظتی روی تخت یا صندلی
در صورتی که امکان جداسازی وجود ندارد:
• اگر تخت دیالیز فضای کافی دارد، بیمار باید به آرامی به سمت زیر تخت خزیده و دست دارای فیستول یا اکسس را آزاد و رو به بیرون نگه دارد.
• در صورت نبود فضای کافی یا احتمال سقوط اشیاء، بهتر است بیمار در جای خود بماند، با محافظت از سر و گردن و دست دارای اکسس.
• با خم شدن از ناحیه کمر به سمت زانو، خود را به حالتی محافظ درآورد.
• بدن را به شکلی جمع کند که اگر اشیاء سقوط کردند، سر و قفسه سینه محافظت شود.
• اندام دارای اکسس (شنت یا کاتتر) را آزاد و بدون فشار نگه دارد.
• در صورت دسترسی، از بالش، پتو یا کوسن برای محافظت از سر استفاده نماید.
• بهتر است با دست دیگر، لاین دیالیز را حمایت کند تا از کشیده شدن جلوگیری کند.
• اگر ممکن بود، با دست آزاد (غیراز شنت) از اسکلت تخت یا دسته‌ها محافظت بگیرد.
• منتظر پرسنل بماند یا با صدای بلند کمک بخواهد.
• در صورت نبود پرستار، با فریاد یا سوت (در برخی مراکز در اختیار بیماران قرار می‌گیرد) درخواست کمک کند.
• اگر به بیمار دیگر یا همراه نزدیک است، فقط با حرف زدن هشدار دهد؛ نه حرکت فیزیکی.
نکته ایمنی: در زمان زلزله، بیمار نباید سعی کند از صندلی یا تخت بلند شود یا راه برود. خطر پاره شدن اکسس و افت فشار خون شدید وجود دارد.
این حالت توصیه‌شده شبیه به حالت «Drop – Cover – Hold on» است با این تفاوت که:
• Drop: از روی تخت برنخیز، فقط خم شو.
• Cover: سر، گردن، و قفسه سینه را با بازوی آزاد بپوشان.
• Hold on: با دست آزاد به اسکلت تخت بچسب (در صورت نیاز).
اقدامات ممنوعه که نباید انجام دهند:
• جدا کردن لوله‌های شریانی/وریدی به دلیل احتمال خونریزی شدید و عفونت بالا و شوک نباید انجام دهد
• خاموش کردن دستگاه نباید انجام دهد زیرا باعث از دست رفتن خون در سیستم می شود.
• برخاستن از صندلی یا تخت نباید انجام دهد زیرا خطر افت فشار، کشیده شدن سوزن یا کاتتر، خونریزی یا زمین‌خوردن دارد.
• جدا کردن شنت یا کاتتر ممنوع است مگر توسط پرسنل آموزش دیده باشد
تکنیک‌های Clamp & Cut و Clamp & Cap در پدافند غیرعامل بیماران دیالیزی
در شرایط بحرانی مانند زلزله، آتش‌سوزی، حملات نظامی یا قطع ناگهانی برق و آب در مراکز دیالیز، قطع فوری و ایمن بیمار از دستگاه دیالیز یکی از مهم‌ترین اقدامات اورژانسی محسوب میشود. در چنین شرایطی، تکنیک‌های Clamp & Cut و Clamp & Cap به‌عنوان راهکارهای سریع و مؤثر برای جلوگیری از خونریزی، حفظ مسیرهای عروقی و فراهم‌سازی امکان تخلیه فوری بخش، مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تکنیک‌ها به‌ویژه برای پرسنل درمانی طراحی شده‌اند و تنها در موارد بسیار خاص، با آموزش قبلی، ممکن است برای بیماران نیز قابل اجرا باشند.
تکنیک Clamp & Cut
Clamp & Cut به معنای بستن لوله‌های خون‌رسان (شریانی و وریدی) با گیره‌های مخصوص و سپس بریدن آن‌ها در نقطه‌ای ایمن است. این روش بیشتر در شرایطی استفاده میشود که زمان بسیار محدود بوده و امکان جدا کردن استاندارد و تدریجی بیمار از دستگاه وجود ندارد.
مراحل اجرای تکنیک Clamp & cut:
• شناسایی لوله‌های شریانی و وریدی متصل به دست بیمار (فیستول یا گرافت).
• بستن لوله‌ها با گیره‌های استریل در دو نقطه (بالا و پایین محل برش).
• قطع لوله با قیچی یا کاتر استریل بین دو گیره.
• پانسمان انتهای باز لوله با گاز استریل و چسب جهت جلوگیری از خونریزی و آلودگی.
مزایای تکنیک Clamp & cut:
• سرعت بالا در قطع ارتباط بیمار از دستگاه
• امکان تخلیه فوری بیمار در بحران‌های شدید
محدودیت‌های تکنیک Clamp & cut:
• عدم امکان استفاده مجدد از مسیر اتصال
• احتمال آلودگی و خطر آسیب در صورت اجرای نادرست
• فقط باید توسط پرسنل آموزش‌دیده اجرا شود
تکنیک Clamp & Cap
در روش Clamp & Cap پس از بستن لوله‌ها با گیره، به جای بریدن، انتهای لوله‌ها با درپوش‌های استریل (Cap) بسته میشود. این تکنیک در شرایطی مناسب است که هنوز چند لحظه زمان در اختیار پرسنل وجود دارد و هدف، حفظ حداکثری تجهیزات و کاهش ریسک آلودگی است.
مراحل اجرای تکنیک Clamp & Cap:
• بستن لوله‌های شریانی و وریدی با گیره‌های استریل.
• جدا کردن ست دیالیز از محل اتصال به سوزن یا کاتتر.
• بستن سر آزاد لوله‌ها با درپوش‌های استریل یا سرنگ بدون سوزن.
• پانسمان ناحیه با گاز استریل و چسب.
مزایای تکنیک Clamp & Cap:
• حفظ مسیر عروقی برای استفاده مجدد
• کاهش خطر عفونت
• قابل استفاده حتی توسط بیمار آموزش‌دیده در شرایط خاص
محدودیت‌های تکنیک Clamp & Cap
• نیاز به درپوش استریل یا جایگزین مناسب
• نیازمند زمان بیشتر نسبت به Clamp & Cut
• نیازمند آموزش قبلی
مقایسه دو تکنیک:
جایگاه این تکنیک‌ها در پدافند غیرعامل
اجرای این تکنیک‌ها بخشی حیاتی از برنامه‌های پدافند غیرعامل در مراکز دیالیز به‌شمار می‌آید. با آموزش این روش‌ها به پرسنل، تدوین پروتکل‌های مکتوب و تأمین ابزارهای مورد نیاز در کیت‌های اضطراری، می‌توان از آسیب‌های جانی، خونریزی، آلودگی و اختلال عملکرد در مسیرهای عروقی بیماران جلوگیری کرد. در برخی موارد، آموزش عملی ساده‌شده‌ی تکنیک Clamp & Cap به بیماران، می‌تواند در غیاب پرسنل، جان آن‌ها را نجات دهد
توصیه میشود برای اطلاعات بیشتر ویدئو آموزشی که در این رابطه در سایت دیاسیسموجود می باشد را مشاهده نمایید.
نقش کلیدی دیاسیس (Diasys) در پدافند غیرعامل بیماران دیالیزی
در سناریوهای بحرانی مانند زلزله، حملات تروریستی، جنگ، یا قطع برق گسترده، دسترسی سریع به اطلاعات حیاتی بیماران دیالیزی نقش مهمی در تصمیم‌گیری درمانی و نجات جان بیماران ایفا می‌کند. Diasys (سیستم پرونده الکترونیک دیالیز)، یکی از ابزارهای استراتژیک در این مسیر است.
ذخیره‌سازی و دسترسی سریع به اطلاعات حیاتی
در هر جلسه دیالیز، دیاسیس موارد مهمی مانند موارد زیر را به‌صورت دقیق ثبت می‌کند:
• نوع و محل اکسس عروقی (فیستول، گرافت یا کاتتر)
• مشخصات دستگاه دیالیز و پارامترهای تنظیمی (UF، دما، بی‌کربنات، نرخ جریان خون)
• وزن خشک، فشار خون پایه و وضعیت همودینامیک
• سوابق حساسیت دارویی و بیماری‌های زمینه‌ای
در مواقع تخلیه اضطراری یا انتقال به بیمارستان دیگر، این اطلاعات دیجیتال می‌توانند از طریق شبکه امن یا فلش مموری رمزنگاری‌شده به تیم درمان جدید منتقل شوند.
تسهیل پاسخ در شرایط قطع برق یا تخلیه بیمارستان
در مراکزی که پشتیبان‌گیری ابری (Cloud Backup) و دسترسی ریموت به دیاسیس فعال است:
• پزشک یا پرستار می‌تواند خارج از محل فیزیکی نیز به اطلاعات حیاتی بیمار دسترسی داشته باشد.
• در صورت نیاز به استقرار مرکز دیالیز سیار یا موقت (Mobile Dialysis Unit)، تنظیمات هر بیمار سریعاً بازیابی می‌گردد.
ردیابی بیماران در شرایط گم‌شدگی یا انتقال (از طریق QR یا شناسه دیجیتال)
اگر بیمار دیالیزی از محل سکونت یا مرکز خود در جریان بحران جدا شود، با استفاده از شماره پرونده دیاسیس یا کدملی ثبت‌شده، در مراکز دیگر می‌توان سوابق او را به سرعت بازیابی کرد، حتی بدون همراهی مدارک فیزیکی.
ارتقاء آمادگی بیمار با هشدارها و چک‌لیست‌های دیجیتال
سیستم دیاسیس می‌تواند:
• هشدارهایی برای نوبت یادآوری واکسن‌ها، تکمیل کیت اضطراری یا آموزش پدافند نمایش دهد.
• گزارش آمادگی بیماران را برای مدیریت بحران منطقه‌ای به مدیران سلامت ارائه دهد.
توصیه عملی: هر بیمار دیالیزی باید یک کارت شناسایی حاوی QR کد یا بارکد پرونده دیاسیس خود را همراه داشته باشد. در شرایط بحران، این کد می‌تواند برای بازیابی اطلاعات کامل پزشکی او استفاده شود.
در مورد دیاسیس و نقش اساسی آن در دیالیز در مقاله مدیریت دقیق داده ها با نرم افزار دیاسیس (diasys ) بیشتر آشنا شوید.
نتیجه‌گیری:
بحران‌هایی مثل زلزله یا آتش‌سوزی می‌توانند در هر زمان رخ دهند، حتی زمانی که بیمار دیالیزی به دستگاه متصل است. در چنین شرایطی، آموزش کادر درمان برای پاسخ سریع و ایمن، فراهم بودن تجهیزات اضطراری، و اجرای مانورهای منظم نقش حیاتی در نجات جان بیماران دارد. پدافند غیرعامل در بیماران دیالیزی یک نیاز حیاتی است نه انتخابی. آموزش فردی، آمادگی روانی، داشتن تجهیزات اضطراری و مانور منظم، شانس بقا و کاهش آسیب‌ها را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد. اقدامات ساده‌ای مانند خم شدن صحیح یا همراه داشتن کلمپ می‌توانند در شرایط بحران، تفاوت بین زندگی و مرگ را رقم بزنند. خود بیماران نیز باید از مراحل کلی اطلاع داشته باشند تا در شرایط بحران از اضطراب و خطاهای مرگبار جلوگیری شود.
یک برنامه کامل پدافند غیرعامل شامل آموزش عملی بیمار، کیت اضطراری استاندارد، کارگاه و مانور سالانه و استفاده هوشمندانه از پرونده دیجیتال (Diasys) است. این آماده‌سازی می‌تواند، در شرایط بحرانی، جان بیماران دیالیزی را نجات دهد و به تداوم درمان کمک کند.
نقش سیستم الکترونیکی دیاسیس در پدافند غیرعامل تنها محدود به ارتقاء ایمنی اطلاعات نیست، بلکه در شرایطی که زمان نجات به دقیقه‌ها بستگی دارد، می‌تواند تفاوت بین زندگی و مرگ یک بیمار دیالیزی باشد. بنابراین، ارتقاء این سیستم، آموزش کادر درمان و بیماران برای استفاده صحیح از آن، و اتصال آن به زیرساخت‌های ملی سلامت (مانند سامانه سیب یا غیره) یک ضرورت حیاتی است.
منابع علمی:
• WHO – Emergency Preparedness for Dialysis Patients (2022)
• Fresenius – Disaster Planning in Hemodialysis (2023)
• CMS – Emergency Preparedness Rule (2021)
• Iranian Red Crescent – راهنمای پدافند غیرعامل مراکز درمانی (1400)
• UpToDate – Hemodialysis Emergency Management (2024)
• iDiasys
